ЧIАН Чани чIалачIисса ЦIусса лу Бухсса лу НукIу заманнулсса лу
lakkumaz.narod.ru/Абачара ХIусаннаев. «Бадрижат».

Абачара ХIусаннаев

Бадрижат

Абачара ХIусаннаев лакрал буккултран кIулссар хъун миннансса ва оьрчIансса шеърирдал ва хавардал тамансса жужирдайхчIин.

Утти ита бакьлакьисса «Бадрижат» тIисса повестьрал цалчинмур бутIа бищуссар 1967 шиналсса альманах «Дусшиврул» цалчинмур номерданий, «БакIрачIан бувкIмур» тIисса цIагу дирзун.

Щала ита бакьин хIадур буллалисса чIумал авторнал даххана дунни повестьрал геройтурал цIарду.

«Бадрижат» бишлащиссар чан-кьанну кутIа бувну.

ЖучIара Мюахъиял щар уксса гъелисса шяравалу душиву къакIулли: лахъсса ххяллалун ляркIуну дур, баргъбуккай чулуха ва баргълагавал чулуха марчвагу къабищай: зунттал байщай. Ухссавнил чулухгу бураннал ва дякъил хьхьичIух бару хьуну зунттул хъачI дур.

Мюахъ уксса къатри дан чартту гъансса кIанугу жучIава цамур бу ххай акъара. Чарил усттарталгу Мюахъ чансса къабикIайва. КIайннавугу яла бюхъу бума Аьйнилав ия.

Гъарал ларчIукун, дяшаравухсса кIичIиравух ялавай мугьали буккайва. Ппаллавун, чIаркIурдавун щин къаххяххан, къатрал гьанурду личин къабан, халкь чIатIращал цала-цала чIирттах тий-ший бацIайва.

Мугьалттущалсса хъярч-махсара къаххирасса Аьйнилавл къатрал чIиртталух исвагьину бакьин бувсса чарттал чIултти бивхьуну бия. КIай Аьйнилавл кьувкьуна ххяллил щуттава.

КIива-шанма чIутI бавкьуну, шамийла бург рирщуну, кишинал ххяллуя чIулу бутайва. Сан бакъа гьарцаннал кьабивтсса кьунттуя Аьйнилавл аьжаивсса кьалагуртту, цIувцIучартту байва.

Аьйнилавл кьунтту цIувцIуну бувсса кIуссив уксса хъунисса кIуссив царагу паччахIлугърал цIигълуя ттинини бувтIушиву къакIулли. Хьулух чIиртталух бивхьусса гайннувун щарссанил щин рутIайва, аьркин дукьайва.

Цала канил бувсса хъунмасса авурсса дарвазалий чартту муксса ххуйну цIувцIуну, бючIан бувну бивхьуну бияхха, базурду чIалай бакъая.

Аьйнилавл кIяла ларзнил лувсса къатталалу цайминнал тавхананияр марцIъя, чIюлуя. Ларзнилу рирщусса чарил ттарцIру, маз бивтуни кунна, дючIан дурсса дия. ЧIаланнай чIутIлих хъами-тайпалул хъазамрал суратру дурну дия: ккуккурду кIялава-кIяласса сир бувккун, пар-пар тIутIи бувну бия, бакIру лухIи дурну дия.

Къатталу бия цIву буну чария бувсса, мукьра ликкурайсса мукьмурцIу стол. Ганий самоваргу дирхьуну, гъинттул Аьйнилав чяй хIачIлай щяикIайва. КIанал чару бишаврил пагьмулий мяшсса жямат, кIанал хIаммам ккавкссания лапва махIаттал хьунссия. Чу бакьайсса ппалав куртIсса кIалан дурккун дия. Ганийх тталлу бивчуну, тталлай ххялчIив дирхьуну дия. Гай вивату цIурцIуну, дючIан дурну, лагмава саргъунсса ккаркру бусса дия. Гайннуй куннихун ку даркьусса, на лархьхьусса ккутIру дия. ХхялчIайгу бавцIуну цал Аьйнилавл, яла кIанал щарссанил чурхру шюшайва. КIинттул кIачливу цIу дирхьуну гъели къалагайсса къатлувунияр, вивбагьсса, чал гъели бувсса ппалав хъинахха!

Ппал, чал ппал — куну, кьабитансса бакъая. ТIунунтту ганзсса ххялчIая дурну дия. Гангу ххяпучай чагъарданух дючIан дурну дия. Гайннул ца-ца мурцIний ца-ца ккутI дия. Гай, лувату чIутIру бувкIун, дарщуну дикIайва. Чу къабиянну мюрайн лавхъсса цIущух тIуну дархьуну, га ккутIничIан диян дайва, ганива чIутIгу бувккун, ххит, бючIин гилунмай, аьнттувун гьан байва. Гукуннасса низам дия лагмара, гьарца затраву.

РухI дакъасса чарттангу цахрасса усттарнал ччаврил кьадру кIул хьусса хханссия: ца хьхьуну, циняв шанай бунува, ххяллуя Аьйнилавл къатлухун къаттаксса кьун багьну бия. Га чIирайн щун кIива кIиссаксса кIану ливчIун бия. Къатлуйгу, оьрчIайгу цIими бувну тIий, кIюрххил, тамашалий бавцIусса жяматгу ялугьи бувну, Аьйнилавл кьунттуйн тамансса ппайрду куна.

Аьйнилавл къапу мудан аьнт бувнува бикIайва. Нузайн щукун, хъунмасса гюнгутIул дяв-дяв учайва, ганилва хъирив кIий, къатлувугу чIивисса гюнгутIи зяр-зяр тIун бикIайва.

Ленкораннай, Азербайджаннаву къалайчину зузи чIумал чяй нахIу ларчIсса Аьйнилавл, чал дикIухун хъюрурал ччатIгу канай, самовардануцIухсса баннин, цама ганал шяравучунаягу чансса бусан бур.

Аьйнилав ва Барзулав чIаххул бия. Барзулавл къатталу чухъа лирчуну дия. Чухъа щашлай жагьилсса душ Бадрижат бия. Бурли муркъавух тиха личин бавай, ххутIи битавай, къачи рищавай, душ даши бизанну булукьуну бия. БакIралгу ххуйсса, кагу дирисса га жагьилтуран ччянива хIисав хьуну бия. Амма мугьисалтрай дакI къадаркьусса Барзулавгу, Аьишатгу, жул душ ттигу чIивиссар тIий, ссавурданий бия. Гайннан кIула щала душнил кьадру.

ЧIахху хъами, мачча-гъанми чухълухунсса дурну бувкIун бия. Ппиринжрал накьлил оьрту, личча ва ччатI яттил нисирал бюкь, хIанттил гьарацIи — ду-дунал ду-думур.

— ТIайлабацIуртту!

— Гьай аммин!

Аьишатлул дуркI-дуркIмур циняннайх дачIайва.

Чухълухун хъами-оьрчI хавардайн батIайва. УчIайва Барзулавл буттал ссурахъу, угьара хьусса Къадарангу.

— Кураллаву хъу хъинну хъанай дур тIар.

— Аман хъинача, жучIавагу къама кьюкьин.

— Аман гьашинусса ссавгу къадирния.

— АхIмади Басират бугьан хIадур хъанай ур тIар.

— Бугьлагьигу къауллай, булача: къааьламат бурхха.

— Кьини къалашлай.

— Хъун Рамазан баргъ лавчIун уссия, къаличIанссар, тIар.

— Аман мюрщисса оьрчIая къахъинахха кьай.

— Ганжалий ххюцIала аьхъарачу бивну, куннал-ку ххаржантирттах кьукьари бувну бур тIар.

— Ал ци дянив диявав?

Щалла дуниял хъюлчу-кIутIу дуллалисса цалчинсса империалист дяъвилул чIу вай хавардаву бакъая.

— Гьурала, тти жува гъалгъатIийнма бикIаннув? ОьрчIангу мяърипат за лахьхьин, Къадараннуйгу яржа битияра, — куна ахиргу Аьишатлул.

Бадрижатлухгу ялугьлай, аман арснан буцин тIий, пикрирдайсса Къадаран ццах укуна:

— Яр на цир бусайсса, — тIий чансса къанза бувна.

— КьаикIуча, бусила, ласнал буттал ссурахъуй, вих вичIи дишин хIаз бикIайча, — тIий Аьишатлул адаминал маз итххяххан бувна.

— На ацIния мукьра-ххюра шин хьусса оьрчI ура. Ниттил гьич игьа лаган къаитара: Къадаран къатта баши, лах бича; Къадаран, гъаттаран за дича, чу хIачIан ба; Къадаран, къав ххилахху, гьарахъун насу. Тти ва къиялуву къаикIанна, бигьану икIан, уччиннин лачIал ччатI канан Ттарачамаллавун гьанна куну, шавату ливхъра. ТIантIия гьанах ялавай урувгсса чIумал, ккунуккирттал хъурзилугу мукьавну, гила ларай на щарсса най дия. Мюрш кьайлух даргал цIивккуну бия. Ухьвай куну, хъурзилугу дучIан дурну, щядиркIуна. «Аман, бавал, ина инавалу чунайра?» «Най ура Тарачамаллай лачIал ччатI канан». «Бавал дурсса лархьхьу накьлихун инил къяс хъинссияхха». «Ниттин чансса дунугу хьусгу лякъин аьркиннихха». «Гьу! Хъина, хъина. Ххуллухъин баннав». Дигьагу ларгун, щарсса дачлан диркIуна. «Ачула, бавал, ва хъурзилу ттуйн гьаз да». Кьус дирккса щарссанийн гьаз дурсса хъурзилу лахъ хьуну диркIун, туща га щарссанил бакIрайх щяв дагьуна. Ку, бунива гъавгъун, гъюжу бувккун лавгуна, ку гьанах ялавай, къакъунт хьуну, левххун бавчуна. «Вав-шав, ина оьнкьучIул ивчIивуй, баван мюнпат къашайсса вия ттун хайр ккаккайссияв!» — куну, хъирив хьунни, нагу, ца гьинта хьуну, акъа-къатIа хьура.

ХIапIрахъ тIахIунттив даххан нанисса бархъарачунал хъирив лавунна. «Парачив улахърайн бичин кумаг бала, виричуй», — укунни. Цал ттуккуйн бичлан бивкIру. Хаварсиздан канища ливчуну, ттухьмур парачи щяв багьунни, танахьмургу, байгьин къавхьуну, вамунийх бивщунни, тIахIунттая ца ччар хьунни. Ливхъунна — хъирив хьунни. Хъярбахьхьун ивсса чIумал, махъунай урувгунна — бархъарачу хъирив лаявай. Микку хIап-хIапгу тIий, жуйн ца бала ккаччал биллан бивкIуна. ТалихIиннан, на санавагу къаувну, циняв бархъарачунайн ххявххуна. На, ца ппалав увххун, чIираккутIух ялугьлан ивкIра. Бархъарачу ккаччал гьанагьи увну ия. Тиха цаннил, шиха цаннил парча буцлай, рахIу лиссари хьуну бия. Укунгу, тукунгу бархъарачунал на къаитанссияв, рахIу хIаз бивзун, ккаччал кумаг къабувссания.

Нигьал дакI хъякусса на ппалату ччя-ччяни циван укканссия. Ахттакьуннай ца щарсса дурххунни, ттуя хIучI кунни.

Ина цура, циссара?

Ттунма ччай бивкIмур, бакIрачIан бувкIмур бусав.

— Нану туну ттучIа къазахъ икIу.

— ИкIанна.

— Амма вила бавал тIимур къабайсса ина на тIимур буллан икIайссарав! Вийн вихшала дишин бигьарив!

— ВичIа на хъинну зунна.

— Хъинни, — куну, щарссанил на пила хьхьичIа зун ивтунав.

— Тти на гъансса щарссанил кIурукъатлийн гьаннача, ина ва уршагу бища, аьнакIул оьрчIругу барзул ласун мабитара, къатталу къашавайсса оьл буссарча, бивкIларча, гагу ва ххаржандалух бихха, — куну, шанна-шанна даву архIалла дуллан нагу кьаивтун, щарсса ларгуна.

Бишлай ура урша, бищавай бурив ххал бан, бартликIу ччя-ччяни гьаз дара, рущара. Цакуну барзу ххявххун, ца аьнакIул оьрчI лавсун лавгунни. Тти ливчIмирагу яданнача, куну, оьрчIал чанну аьнакIулссаннуцIун дахIав, хъювун ита бавкьуну, зума нара дургьуну ура. Цаппара хIал хьувкун, аьнакIул ва оьрчIал чарсса ссавния зурчIайтIун диркIунни. Барзу нигьа бусан буллай, авара хьусса ттуща хатIалий урша чурттурдайх ккуру лавгунни. Чурттурдай, хъюву дирщунакIлил, лагаврил оьрватIал ччар хьунни. На гайннул дардирай уна, аьнакIул авладгу ссавния бат хьуну бия. Тти ва оьлвагу цукун бурив ххал баннача куну, къатталун лавгра — бивкIуну. Бивххуссия учин, ана-анаварну бакI личин дав. Ургарча — гагу ттукку, оьлгу — мяйжаннугу бивкIуну. Утти ттул бурчу шиккува личIайссарча, куну, бавачIанмай ака бав. Ай шаппаймур ххуллу тIайласса, бигьасса бивкIун бияча, ай бавал укумур рахIатну бан шайсса бивкIун бияча!

Къадараннух вичIи дирхьусса хъуними, ницIавух хъангу хIала хьуну чIалай, пиш-пиш тIий бия, мюрщими а-а бавхъун иттав ялугьи бия.

* * *

Ца чIумал, ваниннин мяйра-ацIра шинал хьхьичI Барзулавгу, Аьишатгу Гъумукун базаллувун лавгуна. Лахьхьува мугьалттул лавсун бувкIун, Аьйнилавл ва цала къатрал дянив кIичIираву бавцIусса кьунттуй Барзулавл мяйра шинавусса Бадрижат щябивтуна:

— Ванияр хъуннасса аьш чарий дишин ттуща къахьунссар. Ма, ва ччатIгу канай, жу бучIаннин ва чария сукку машара.

Цаппара хIал хьукун, кьунттучIан Аьйнилав укIуна. СсихI-чIитI дакъа, лавсун, сусул къав кунма, душ тийнмай, цила къатрал чIиралу бивхьуна.

Яла кIюйлийн цаппара пуй-пуйгу куну, бург кьунттуйн дулукьин дуруна. Ссятрагу хьуннин Аьйнилавл хъюву буттукьри кунмасса чарттал мурс хьуна.

Нузругу махъуннай ларкьуну, шавай увхсса Аьйнилав та кьини ххишала кьатIу къаувккуна.

Ахттая чул хьукун, Барзулавхъаннийн Къадаран увкIуна.

— Хула, ссурахъуйл арснал душ, ци зий бура? Нину-ппу чури?

— За къазий бура. Базарлувур.

— Га кьун щил бувтIур?

— Аьйнилавл.

— Буттан кIулссарив?

— КъакIулссар. ЩилчIав ка къащун, на ганий щябивтунав.

— Гьи танал та чIирттарацIун эзрияил лачIивуй. На байссархха танилсса, — адамина, тIанкI-тIанкI куну, чурттурдайх увчIун, Аьйнилавхъал чулинай лавгуна.

— Да Аьйнилав, тIитIа ва нуз, — Аьйнилавл къану Къадараннул хъюлчу-кIутIу бувна.

ДарвазалучIан цучIав гъан къавхьуна: Аьйнилавн кIула, нуз тIитIирча, цанма ци шайссарив, Къадараннунгу бувчIуна, Аьйнилавл дарваза аьч къабаншиву. Къадаран цIунилгу Барзулавхъаннийнай лавхъуна.

— Да, Аьйнилав, ина тти ларзулуннагу къадукканнав?

— Да, уккарча личIи ина ци баннакьай? — Аьйнилав куклуну къатлува ларзулун ливчуна. Танал бакIрай лувату сурданул ккарк бусса, ялтту лухIисса махмур бавкьусса шиш-кьяпа бия. Тукунсса кьяпа Лаккуй щийчIав къабикIайва. Лахъсса, битавсса чурххай чиллу-чухъа, арцул мухIлу-ххаржан, ляхсиламантту хъиину даркьуну дия. Та асвавраву Аьйнилав парадрайсса военный министр хханссия.

— Инара адимина духьурча, га кьун на шикку уний бутIивияв. Вин мюрщими бигьа бивзунав?

Цайнна кIилла щарссанил цIа лархIукун, Аьйнилавнгу сси бивзуна:

— Инара ци гьунарданул заллу ххай дура; га кьун кунна, на ина инара рутIайссара. Ина танин ламус агьлин ккалли булланна?

— Туну, кьули кунна, мивара кьуркьу къатIий, кьатIурдай дукку.

— Уккарча, вияра али хьунссар.

— Нигьаусил хъун ттархь! Тти на уххунна, махъру бухлавгунни. Хъами кунма, лахъунтту буллай хIаз бакъар. Нану закканттах цахъис дялахъру даннуча, кьатIурдай дукку.

— Къананна. Вана бакI сагъну. Биллан бикIайсса ккаччиври.

— Тава тагуния хьуна акьинссара — нагу вия аьппаси банна.

Душ вай кIиягу адиминал цила хьхьичI бивхьусса театрданий махIаттал хьуну ливчIуна.

Ахттакьунмай базарлува нину ва ппу, кьатIату гайннал уссулссу бувкIун, Аьйнилавхъал ларзулун бюкьру бачин бувкун, кIанин цила тамаша хъама бивтуна: цилами тIайла бакъа чIалай, чIуну къаччан бивкIуна.

ЧIахху-чIарахнал, бюкьу-аьй дурну, хъуни къужри хIала хьукун, къалмакъал кьадагьуна. Та хьхьуну кIивайвагу чIаххул тIааьн бакъа шанухьхьун лавгуна.

КIюрххицIуна Аьйнилав юзбашинал хъун ларзулун лавхъуна.

— Ссалам аьлайкум, МахIамма, ивзрав!

— Ва аьлайкум ссалам, Аьйнилав, инагу ивзрав.

Ххишала ссихI дукканнин, куя канихьсса чухълул куямур ссимиялттуя ца-цаних ласлай, Аьйнилав чарил бюкьру МахIаммахъал лахърулий бихьлан ивкIуна:

— Ва пIявла Оьмари, ва оьрус Барзулав, ва Мавла, ва КъантIа ПатIимат, ва ххюнххуматIи бакъа ПатIимат, ва ури Муъминат, ва Аьи-хъаза, — укун тIий чивчуну, Аьйнилавл гьарца чарийн чагъар ширишрай лачIун бувну бия. — Ва куццуй хъун ляхъиндалул ттул къатлувун чарттал лачIун дурунни. Ахир, цIакь бунал бакъама ивчIа тIий буссарив?

— ЦIакь бунал бакъама ивчIа тIий бакъассар, на гайнналгу га мархха ххартI банна, шава акъанал хъус шава унал хъямала да, тIийгуния бакъахьунссар. Ина цана аьщун душгу ялу щябивтсса ганал кьун бутIайсса?

— Яр га ганал уксса ттулгуяхха.

— Мукун тIий аьрзирай ттучIан цан къаувкксияв туну? Лап, ттун кIюрххилссаннун бюкьал чIанну дурцIун увкIун ур. Ласи вила тайгуча, акъа хьу шичча. Укун цал цала юртгу бутIуну, яла аьрзирдайгу букIлан бикIай.

* * *

Ссуттихунмай Барзулавхъул ччар дурну бия. Октябрьданий, гьантта гъелисса буну, марч бакъая. Ччар гьуйин къахъанай, кIива къянтIугу бувну, гьунтти гъасу ягу хIукъу букканнин ттарацIра кьариртуна. Инсанная, хIайваннуя мугъаятшиврун, Аьишат маркIачIанмай ттарацIу бурган лавгуна. Цакуну цинма цирив ккавксса-къаккавксса, ссаллив чIу бавсса-къабавсса ганища лаласун къавхьуна.

ТтарацIалу хьулухра дунугу, хIатталугу арх дакъа дусса дакIнин багьну, Аьишатлувун хIучI буххуна.

— Ссурахъуйл душ, бусан начсса къел хьуну урача, аллагьнал ххуллий, ина хьумунийн къабивну, жунния ттул янна ласун насу.

— Аьйнилав урав?

— Урача, шинмай машара: на янна ххяхха лирссуну ура.

Хьумур цIуххин Аьишатлун адав хьуна.

— Агь вил къаттай, нигьабусаврил дакI хъячавай лирчIуннихха.

— Булу, уссал, лажинни, на тти аьхълан ивкIуннача.

Цахъис хIал шайхту, Аьйнилавл янна Аьишатлул ччантIулухуи дирчуна.

Жува ссава ци бучIанссарив къакIулну, ссаха-ссаха бунугу зун бикIару. Тарсъсса чувгу къювинсса къабукканнав. Ургу тти кьун бутIаву ссайн бувккун бурив.

Аьйнилав Къадараннун базаллувун най ккавккуна. Аьрххивагу бакъанма, чирилун чугу бувгьуну, танал хъирив ваналгу Гъумукун бивгьуна. Ахттакьунмай Къадараннул базарлувусса шама мюахъиричунайн микIитIанханалувун оькуна.

— БуцIа жун ца-ца кучча, — укуна танал чахир даххухь. — Була ца-ца кабабгу. Утти, уссурвал, Аьйнилавлгу ттулгу бансса чансса ихтилат буссарча, шаппай нанини, зу махъун багьияра, дянив машару, хьурча зуйнагу иянна. Тти бюхъайссар зуща зула иширттай гьан.

Арантал кьатIуппай бувккуна.

Ххуллийх цучIав архIал къаивзуна. Цаппара хIал хьукун, Аьйнилавгу хъирив лавуна.

— Ссалам аьлайкум, — буллуна Аьйнилавл.

— Ва аьлайкум ссалам, — лавсуна Къадараннул. — Аьйнилав, ина на, шанна шинай шавай къаучIайсса Къаду тIий, Барзулавнайн лахъуни уллай ивкIун ура. Вин на цукунсса адиминарив та Баршлийсса чIумалва къакIулссияв?

— КIулссия, — куна Аьйнилавл кIира-шанна мяъналий. Та чIумала, шикку вай хьуна бакьин урчIра-ацIра шинал хьхьичIва, Аьйнилавл чай, Аьйнилавл ярагъуннищал та усттарну, Къадаран чагуртну, Баршлий къалай дуклан лавгуна. Утту ивхьусса шания цана ччитари акъа къаизавай, кьатIату дувсси бавтIуну чIумуй зана къашавай, ляркъумургу дуркуну учIавай, чагуртнал усттар оьцIуцIаврил угьан увна.

— Укун къаххуйру, жува личIи хьунну, — укуна ахиргу Аьйнилавл.

Хьурча хьунну, шайссару, — кьамулшин дуруна Къадараннулгу.

— Ачу туну, — Аьйнилавл ванан дагьайсса арцул, къалмул, янналул хъис-кьитI личIи дуруна.

— Мукун къашайссару. ЛичIи шайсса куц ттун кIулссар... — Ва вин, ва ттун, — ришлай ххаржандалух пурш, лаччибуту, ххуржинтту, ляркъусса янна — гьарзат кIиххялирссуна. — ЛичIи шайсса укунни.

— Хъинни да, мукун хьунну, — къаавара дуруна Аьйнилавл. Къадараннунгу ссивагу тти мунийн бивзуна.

— Укунгу къашайссару.

— Ттигу лирчIусса цичIар духьурча, мигу дачIи да.

— Ина на арандалийн учIан дакIнийвагу акъана, му вила балчаннуй шилун уцав?

— Уцав.

— Му куццуй буртти ивтун кIийнайгу иян я.

— Уванна.

Мяйжаннугу иянгу увна. Тана та чIумал Баршлий куна, Къадаран тти шиккугу тарс авккуна:

— Вин дакIнийрив, жува бан бумур дяъвигу бувну, ца биян ливчсса?

— На иллай акъара.

— ИянтIиссара. На иллай чIалай урив?

— Ттун къачча.

— Ва куццуй ххуйсса мархь вийх бищун хIайприча, нануварч закканттах дялахъру дан.

— Да кьаикIула уссил...

Щарссанин захIмат къахьун, кьассаврая ларсъсса ччаннал ликри каруннихра гъагъайсса, загълунсса Къадараннул тачIав щийнчIав икъавсса, иян дакIний бакъасса Аьйнилавнайх бакъагьай кьини дуккан дуруна. Янна ххяхха дурккуна, чайгума мурхьхьал щялкьри багьуна.

Ххишалдаран ялун бивсса мюахъияхьгу:

— Да тти увххунначакьай, на угьара — зу арантал бакъарув? — укуна. Мюахъи, ттигу икъаллан, Къадарангу увцуну лавгуна, хъирив гъюжу увксса Аьйнилавгу авчуна. Гьунтти кьини Мюахъгу куннаяр куннал чIюлугу буллай, ихтилатвагу Къадараннул Аьйнилавная «аьппаси баврия» бия. Амма хъянния ция, тайннан Аьйнилавнал канин ппай тIун бия. Чунай нарчагу, танащал танал оьрчI икIайва, оьрчIахьгу, хъаралун бувтусса чантайлуву кьютIилу, чIутI бикIайва. Щил хъув багьну чару бухьурчагу, Аьйнилавл га куццуйн бувцун, марщай бишайва, чу ххуллий чIира левкьун бухьурчагу, Аьйнилавл га бакьин байва.

— Бяйкьусса уммат, авлиясса дуниял! Ина парандарал дюкьивуй! — тIий Аьйнилав дунияллия багьавай аьсий хьуна.

* * *

Барзулав личIину гьарзасса хъу-лухччинул заллу акъая.

АцIра шинавува ятинну ливчIун, кIанан ккакъавксса бакъая. ОьрчIнийва, чагурт чIумал, цимилгу ттуккул пилисирттай, ккашала шанай, хьхьурду дирчуну дия. Цимилгу арандалий бугъраву, зунттуй гъараву, марххалттаниву яхI бувну бия. Цимигу ганал шяравучу, цимигу ганал чIунархIал оьрчI, ххуллул гьалмахчу жагь цIал дирну, жагь баргь лавчIуну, жагь ци бунугу хьуну, ливтIуну бия. Барзулавма, хъахъимачIагу хьуну, нуцIул чарийн увккун, савсуну ия.

Барзулавл цимигу даву архIалла дачин дайва, архIалла къурталгу дайва: Барзулавхъул архIалва хIугу хIуй, цугу цулуй, хъугу къуру дуллай бикIайва. Вайннал цала кулпатгу хъунмасса бия, кумагчийгу чан къашайва, Бюхъайма бюхъу-бюхъумур буллангу икIайва.

РукIлилу ниц, кьаллуй оьл, лухччиний ххулу, къурув хъу дунугу, Барзулавл кулпат миннул щаллу къабайва. Мунийн бувну ганал канища къяцIа-кьютIилу чан къашайва. Га ия къалайчигу, муххал усттаргу.

Аллагьнал магъула дичиннин ялугьларча, ккашил ивчIайссар. ХIарачатранни барачат бикIайсса, — тIун икIайва га чIявуну.

Барзулавл гьунар яла-яла чал бурхIай бия.

ЧIурппия, Бядухъа Барзулав кьюкьу багьлун ппалул хараллу лавсун учIайва. ДачIайва кьатIу уккансса акъасса щахъаннийх, дан байва чухъри, булайва тайннан цанма лавхьхьусса хIакь, даххайва тих-ших ххирану. Яла циван къатIунтIиссия Барзулав: «Маша барачатссар!»

Ласайва Гъумучату дух янна — дакьин дайва. Ласайва яншку чалагьайртту — дуккайва мангъал, цIудайва, байва муххал кьаллу, бадрарду, лагайва Кураллавун, гьарзат тийх даххайва, кIива чвай лачIал гьивурдугу дурну, шавай учIайва.

Тиха Барзулавхь гьивчру, хъюртру, ахъвазан-курагру, къарпузругу бучIайва. ОьрчIру ххарил литIайва. Гайннан яла-яла хIаз шайва буттахь Кураллава бувкIсса кIяла муххал кьаллуя. Та тийх интлахъан, гъилахъан вацIлуву найрал хъурзилттуй бикIайсса бия. Барзулавл ганил вийх тийн — шийн лирчусса ххаллу кIяласса шаллаха чIалай къадикIайва. Гивун уругукун, гивусса рангирдал, накьиширттал ххуйшиву!

— Хъамущалва букира, — куну Аьишатлул ца-цаннахьхьун ца-ца чIулу бириян байва. ОьрчIру, ку хIаз лахъи лаган буллай, ланцIатIий, ку гава цIана шалуцIухссагу бувну, кIисри бушлай, тамахIну цIунилгу ниттих буруглан бикIайва.

— Гьассар: ницIал хъу къадугьайссар, — куну, Аьишатлул гай даву дайма зун, дан къашайма бялахълан кьатIуппай гьан байва.

«ОьрчIру чIукьа къабуккан», Барзулавл нюжмардий цал ккурч-аьрччапгу дан байва, ялун уттуллул нагьлий бявххусса туртул кучча ягу цирда оьлил нагьлил ягълавгу бутIин байва. Кьассаврая бакI-щикI, вихссака ларсун, кулпат дикIух ххуцI хьун къабитайва. Бихху тачIав кьакьан къабайва. ХIайван, кIункIурдуву цивува цуппа бавцIан бувну, къячIавун бутIайва. КIилахъан, интлахъан кIункIурдуйн ца-ца кIичIала бутIлай, Барзулавхъул мудан цIу дикI канакисса кунма бикIайва.

— Къадаран ва жула чIаххучу бивну бивкIун бур. Жула ттарацIу уну, на янна диян дав. Таксса загълунсса Аьйнилав танал аттан циван ивкIссар? — укуна Аьишатлул, хъурунхъуссаннул тIамакьрал лагма лавгсса кулпатгу вичIи дишин бувну, пиш-пишгу тIий.

— Кьякьа матIра: зулмукарнал ахир тара тагу оьнин дуккайссар. Та Аьйнилав цувагу зулмукар къаивкIссания, утти цаяра оьнайн бакIрайн къаагьантIиссия. АцIра шинаву ппу ивкIуну, ниттил на танащал Азербайджаннайн дахьва иних ва янналух чагуртну гьан увнав. ХIалтIилия, та — хъуслил гьивурдугу дурну, на — дахьра ттунна яннагу хьуну, дахьра чIунгу лархъун, шаппай най буссияв. Хьургъату ливчукун, ттун ца кIяласса башлихъ лявкъуна. Му вин къааьркинссарча, ттун була тIий, ахчунни. Ттунгу, ниттин ссайгъатран ца та башлихъвагу лавсун учIан ччай бия. Шярахун биявайсса чIумал, башлихъ ттуща къабуккайшиву кIул хьукун: я ттун, я вин мабикIарача, куну, зевххуну ттуща, чIиллух парча-парчари бувну, ххуллийн бувтуна. Мукун цува хъин бакI акъанугу, угьарасса адимина жува сававну аски ан циванни. Тава тагу оьккисса кьелул гьакь ликкайссар, зува бюхъавай биян хьхьичIунмай машаванну, — укуну, кулпатрахь насихIат бусуна къатлул хъунаманал.

Укунсса ия Барзулав учирча, ганал сурат диялну къахьунссия. Барзулавл хъуна-хъунама оьрчI Малик буттащал хъачI-бакI архIал хьуну ия. БучIия га гьашину-ялунчIил къатлул ан. КьатIату за тIалав дайсса, даврихьхьун бархI булайсса, оьмур-хъинмур лаласайсса Маликлул цанма кюру банссия.

Амма ниттивугу, буттавугу ганаща ца хатIа къавхьуния тIисса, хIучI бикIайва, цанчирча, Маликлун ярагъунниха чIалачIин къадикIайва. Ттупангирттаха, ттупанчарттаха, патроннаха зийна, ппив буллай, батIлай, марцI буллайна икIайва. Мунияр ххишала цала хъунмур ссийн Бадрижатлунгу ишан ласун, битан, марцI бан лахьхьин бувна. Ссу зат пагь байсса лявкъукун, жу гъазават бан хIадур хъанахъиссару тIий, дяъваисса нитти-буттахь:

— Ялунгу пахру бара: чунал багьа бур, — увкуна.

Ца кьини Барзулавхъал оьру туллул цичIав бакъа цала ттуккуйн хъап куну, гьааъ тIутIи бувна. Ккаччил яру аьжаивну оьттувххуну бия.

— Жиндрал хьуну бур, явара арх шира, — укуна Барзулавл.

— Туну бутан аьркиннихха, — увкуна Аьишатлул.

— Улу ттупанг ласи, — буттал арснайн гьим дурна. КIа увкIукун, — инания Бадрижатуща жин ххассал къахьунссар тIун икIайвав, — куну, хъярчгу бувна Барзулавл. Аьишатлул пикрилулгу га цIана кьукьуна: балугъравун ивсса оьрчIаха ккаччи бивкIуну бунагь хьурчагу, му бигар, бивчIарчагу личIину биччи бакъасса душний биширча хъиннихха тIисса зат.

— Гьула, гьула, ци гьунар барав, — увкуна ганил цила душнихь.

Ссийхь битан баву хIаз бивзуна Маликлунгу.

— Мала, мала, ишан ласайсса куц вин кIуллихха?.. Яруннил дянивун бурган ба.

Душнил кIисса кIункIу бувна, ххюва битулул мусибатсса пIякь куна, къинттуллуха няращал ттурчIал парчагу ливчуну, ккаччилгу къутта дуруна.

— ХIайп, ккаччи хъинсса буссия! — увкуна Барзулавл.

ПIякьлищалсса хIучI нитти-буттавун шикку хъиннува багьуна. Бусайхха къюкIлил — му нахIакь бивкIунгу бакъая.

КIичIира ляхну ца кьини Малик цала зумуну «нагандалуха» зий ия. Тия чулий лахъсса зункIлий ацIния кIира шинавусса душгу щябивкIун бия. Та бия чIаххучунал щарни уссил душ, танал оьрчIру буцу — ятин. Цийнмагу Гьинта учайва.

Цакуну Барзулавхъал къатлува ттупанграл чIу хьуна. Гьинтагу вев куну, махъунмай багьуна.

— Цивхьур? Цивхьур? — тIий, гьанавиххи хьусса инсантал лагма лавгуна, гай тамансса хIаллай банмур бакъа ливчIуна.

— Яр му, валлагь, хатIалийри щусса! — тIий ия, мучIайн увккун, хъахъи лавгсса Малик.

— Барзулавнайн оьчара, Барзулавнайн! — укуна щилъяв.

ОьрчIру ккурчIату та уцин ххявххуна. Лахъи-утта къалавгун, жура-журасса дарурттащала, вагь-вагьгу тIий Барзулав душничIа хьуна.

— Хула, ккулла щайсса чIумал цукун щябивкIун буссияв?

— Тихунмай лажинну.

— Хула, бизуча, щябикIу.

— Вай, къахъанай бур!

— Жу кумаг баннухха, мукун, — душ энчIругу дуллали бувну щябивтуна.

— Яла цукун багьра? Чун багьра?

— Укун, шиккун.

«Допрос» лахъину, аьзавну чIалай, энчIру Гьинтанияр, лагмами гужну дуллай бия.

— Багьну цуксса хIал хьуна?

— Цахъис.

— Бизан хьунав, занайгу буссияв?

— Къавхьуна, бакъассияв.

— Щингу ласияра; вяртIагу дулара, — амру бувна Барзулавл.

— Жува ина ва цIана хъин баннухха.

Дурккуна жиплива чIила, лавсуна лахъисса, кIюласса щяпа, улукьуна ритлай, бувна накI ва дачIиксса ххалаххи. МицI къуркъа-къуркъасса бувна, шам исвагьисса хьуна.

Бивчуна вяртIуллувун даруртту. РуртIуна ялун щин, хIала бувна. Хьуна хъахънсса дукь.

Буккан бувна жиплива кIяласса, кIюласса сунттул ххаллал кIутI. АцIра ххал, дахьра-дахьра кIура дарну, бувна хьхьа, бучIуна ххалаххухун. Шюршуна кару, дургъуна ххалаххуйх дукь, бюкьан бувна хьхьа дукьливун. Дугьан дурна вяртIа Бадрижатлухь, бугьан бувна Гьинта кIиннахь, бачин бувна ххалаххи мицI хьхьичIну, хьхьа хъиривну ккуллалул ххуллийх, душнил лякьлувух.

Гьинта вев тIий бия.

— КьабикIу, буттал. Ххаржандалух кьукьари бувмигума урцIуву, цIий бивхьуну буна игь тIун къабикIайссар. Винма личIину хъунмасса иш хьу ххай бурав! ЯхI ба. БацIукьай, гьунттинин цукун тIанкIа тIун бикIарав.

Вай хавардахун лахъисса хьхьагу хъиривну, ххалаххи тиха ливчуна, ххалаххи шювшуна, букьуна, ххимур хьхьа зурчIайтIинма бивтуна. Щавул кIирагу бакIрайнгу гайра дукь щуна.

— Буцара тти жуннийн: вания тийнмай душ ттулли.

ХьхьичIух бувгьуну, Маликлул душ хIаллих цаланийн биян бувна. ХIатти ция Гьинта ганиннин гукун, марххала кунна, кIяласса лултту-ялттуссанний утту бишин бан! ХIатти ция ганиннин гукун гьивчру, хъюртру, конфетру, хIатта чассаггума буллай, циняв ганил лавай бацIлан!

— Бургу, ттаттал, вай циняв винни. Уку-укунсса затрура яла ина канантIисса, цIана вай дукьара, — Барзулавл Аьишатлуйн гьим дурна. — Цалсса на вин мяйва гьантлий вайннуяр нахIусса цирда чансса зарура дуллантIисса.

Гьинтаннив цIана я вай, я цамур цичIав аьркинну дакъая. Душ, яругу магъулух битлай, кIуну бия.

Гьунтти кьини кIюрххил Барзулавл ца хъуннасса тIаннул къусуву ца ккунукрал хъахъимур, ницI, лагаву хIала дуруна.

— Явала, ттаттал, вай дуки.

— Гьинта канан хьхьичIунну бакъая.

— Дуки, дуки, вай нахIуссар, марцIса дарурихха. Акъахьурча, гьунтти ва чIумалнин вин цичIар дакъассар.

ХьхьичIсса цава-кIива гьантлий Гьинтал муксса авара къадуруна, яла ххункI букавияв, гьивч букавияв, накI хIачIавияв, тIун бивкIуна, яла-яла щин гъарзану зумух ласласи хьуна:

— Варакъува хIачIавияв. КIичIулувусса тай къадулурча, тIясравусса гай дуларакьай.

— Вуй, ява, ява кьабикIу: лякьа чапал хьуну, инава бивчIантIиссарахха, ттаттал.

ЯхI душнил бувна, ци дунугу дукъаркуну, хаснува хIакъарчIуну къабикIан, яхI Барзулавлгу бувна, щавучIан ххюттурдавух чапалсса, кьянкьасса зат къадиян, гьантлий цал кIа цалла къусса дакъа къадуллай.

Кьини цал Барзулавл хъахъи дукьливух бувксса хьхьа хIаллих душнил ттиликIраха лякьлул чулухунмай, ягу лякьлул чулуха ттиликIрахунмай личин байва.

Ва даву дайсса чIумал Барзулавл гъалгъа ратI кунма жюржюр тIий экьи бачайва:

— БацIукьай, ца-кIира нюжмардува ина цукун къиссу буллан бикIарав. Щюлли хъюру дан къурув занантIиссара, оьрчIикIули, някIунна дурну, хIату бучIавантIиссара. Ттунгу дулаваннав?

— Туну, ина хъинсса урахха.

— Жува ина цукун шар булунссарав: ацIва чаг бизанну, щалла тар датIинну, шаннайра зюрнав-накьара архIалла рищунну, — гужсса хъатIи банну, зярмахмурдал, дарайртталгу балгуну, жу ина чайгу буртти бивтун, хIурматрай биян баннухха.

— Барзулав мяммай, на вила махъ бити, Маликлущал къагьанна.

— Хъинни, мяммал, танайн жува хъатIуйнвагу къаоьчиннухха. Ччарча ца магьагу бусавив?

— Гьииъ — куну, оьккину цIуцIисса душнил пиш увкуна.

АцIнияхъай гьантри хьуна хьхьуттай лал дуну, яла ччурущин дацIлай. Махъва-махъгу, цIу бутIуй кунма, хьхьа цIусса оьттул гъулутуну личлан бивкIуна.

— Гьа, тти душ хъин хьуссар! — увкуна Барзулавл ахирдангу ххарину, — тти бучIиссар хьхьа буклан. БучIиссар вания тинмай ванин щара лархъсса гъели накI, чансса кьавкь ччатI булавангу.

Утти духтурнал, хIурхIа кIункIу дурну, хьхьуттава гьантлун ца-ца ххал дуккайва. Хьхьа кIюла личIлай, щавул ккутI къума хъанай дия. ХIурматралгу хъин бивтсса душнил макьу ялу-ялун дакьлай дия.

Дурккуна махъра-махъсса ххалгу, щуна махъва-махъ щавурдайн даругу.

— Кьияну вил цIуцIисса цичIар къадикIантIиссар, тти ина инсанна. Биша ва цIана ттул хъатлий инава хъин баврил хIакь, — куна Барзулавл ххарину пишгу тIий, Гьинтагу пиш-пиш тIутIи бувну.

* * *

ИвчIарча, ва дунияллий махъ личIансса зат Барзулавл ца дия: мугу хъунмур душ Бадрижат. Ганияр ганан ххирасса рухI заннал ляхъан дурну дакъая. Ххира къахьун личIи бюхъайвав! Кьурандалий бивтун шанма барз хьуннин буккин-чичин лавхьхьуна. Тания тиннай шяраву тани лахьхьайсса цамур элму къадикIайссия. Ххулу батIайва, хъу ттихIайва, къама кIучIайва, пас байва, ппал дюххайва, ххаллу дайва, чухъа щащайва, ичIува къатта, нур дизан дурну, пар-пар тIутIи байва. ТIуллу цIубусса душивруцIун, бакIрал ххуйссагу бия. КIяласса симандалий лухIисса я-иттацIани дия, чурххал къалип буллай бувсса бия. Барзулав ххирашиврул лякьлул оьрчIайсса аьй ххал къашайминнаясса акъая, мунийн бувну, цавува цува, «ХIайп, Бадрижатлуй та дахьвасса ссирссилттал щагу къабикIукьай», тIун икIайва.

Цуша дурача тIий, хъярчирай Аьишат гъан хьун къариртун, Гьинтан дару бусса вяртIа дугьлан кару марцIсса, лази-лавкьусса Бадрижатлухьхьун хIазран дакъаяхха дуллусса.

Буттан душ яла-яла бусрав хьуна бурж батIавриву. Щахъаннища, мискин-гъаривнаща Барзулавл чухъри чумуй дан къашайва, ку тамахIкар хьуну, оьрчIан, цанна янна дурну бикIайва, куннал чара бухлавгун, базарлуву ччатIух, цIих дарххуну дикIайва, кугу цала мискиншиврия къабиллай, дан ччай бунува, дан къахъанай бикIайва.

— Вагъар, зун кIира чухъа дан шанна шин аьркиннив? Зува жуя буттал бутIа лавсъсса ххайвагу бакъарув?

— Ми ппалух Агьаллан багьа зугу буллуссияв? Юхсса зугу жул хIатIинталлув? — Вай нитти-буттал лахьхьин бувсса махъру, цила бакIрава кунма тIий, мяйра-ацIра шинавусса Бадрижатлул буржлутал кьитI-кьитI тIутIи байва.

Цал ца щарссания я чухъа, я ппал къадуккайшиву Барзулавн ва Аьишатлун бувчIуна. Балики ци бунугу шайссарча, булу цал ттигу Аьлил ПатIимахь я чухъа, я жулла ппал дула уча, — увкуна Аьишатлул Бадрижатлухь. Му дия чани щяв дагьну хъунма хIал къавхьусса чIун.

Бадрижатлун ПатIима шания дизан дурану ляркъуна. Къюллул бувцIусса цIихълул шаний, тIавтIсса хъун баркьутралу оьрчIал читIа дия.

— Дирзрав, ПатIимай, зайзал [1] я чухъа, я ппал ласун гьан бунна, — увкуна душнил.

— Аман, чара бакъул аьркин давххакьай, хьукун лахъаву данхьуви, — щарссанил лахъисса гьагь бивгьуна, — ца гьуру ппалул цIаний тти рухI лакъарсун къабикIаннув?

— Шаниярагу дизугъар, вил гьухъалданийн гьан бан оьл бакъарив, ттукку бакъарив? — нач дуруна Бадрижатлул.

— Аман, ласу бахIчIаврил дизан личIи дакI дурив, — лахIу тIитIугу бувну, щарсса янна лахлан диркIуна.

Му чIумал, хъап куну, суйчIату дукнилул тIясгу лавсун, Бадрижат ливхъуна.

Та чIумала, тай шиннардийва Бадрижатлул оьшиврул цIа дурккуна. «Аллагьнал кьисмат къабаннав!» «Пагь-пагь-пагь, чIивисса оьрмулий чIявусса маз кIулсса душ!» — тIун бикIайва шяравусса.

Утти Бадрижат ацIния ххюра-ряхра шинава личлай бия, оьцIагу хъамаритала хьуну, кIанийн тти чIявуну Барзулавхъал ххуй душ тIун бикIайва. Душнийн шяраву тамахIну цучIав усса-акъасса ттинин ялун къаливчуна. Цуппа Бадрижатгу личIину щийчIав дакI дакьин бувая.

Бия, мяйжанссар, щак багьансса кIантту, амма мунихгу щилчIав къулагъас къадуруна. Маликлущал дус хьуну ия Алла Буттахъал Садикь — бюхтту-бюхттулсса, лухIи-пурщисса жагьил — бярду яру. Садикь Барзулавхъаннин, Малик Алла Буттахъаннийн занай, ярагъунниха зий, ччалли аьщуйн битлай, дустал чIявуну цачIу бикIайва.

КIай хIакьинугу, ххяллулун ттупанчартту битлайгу бивкIун, марцIгу бан, ахттайнссагу дукан Барзулавхъаннийн бувкIун бия.

— Лахьхьу ккурчIав ярагьунния ихтилат дагьунни. «Гьич нунчIабихьулучIан бияйсса пIякь уку ттигу буккан бувар: танил адаминал ххячча рутайва», — укунни Оьмал. «Тания шанна дугьайсса хъунил тиха къаличайссар, шанна вирсирайх лагайсса, чаннаннил райцалувух [2] личайсса ххювабитулучIан бияйссарив?», — тIий, Дядул Аьвдулла унува, мютIи-сав ан къавхьунни. Лаган — маган, магьузарду [3] ми — оьвамма затрур, чай кишинал, — бусуна Маликлул.

— Ия МалакIан Аьлил ттухьгу «ярагъуннил паччахI — ряхва битур» тIий. Къужри бур да, — бакьин бувна Садикьлулгу.

Му чIумал Бадрижатлул суцралий тIаннул аьму, аьнттуву гьавккурттал кIурглу, дикIул бухличча, чIарав дукьра хIанттил гьарацIи бивхьуна.

— Ссу бакъар ва ттул, ссурухIи бур, — хъярч бувна Маликлул.

— Бур, лап аьламат! — рихшант дуруна Бадрижатлул.

— Гьай-гьай бура, туну бакъарав? — хIала увххуна Садикьгу.

— Аман хъинача, ва оьлил яруй, — энчI дуруна душнил.

— Ачу да тти: бусравран барчаллагь ххал ба, — увкуна Садикьлул хьусса нач кIучI дан, пиш-пишгу тIий.   Ххишалдаран бакI кIутIутIи дурну кьаитан, Бадрижат, ца энчI ялагу дурну, бувккун лавгуна.

— Аждагьариярч, амма дуниял лаялун хьурчагу та булунтIисса винни.

— Валлагь, хьунххай акъара.

— Къахьурча, ссурссу дукканнухха.

— Мунийну, ци хайр, ци хIаз хьунссар?

Вай хавардахун гьалмахтурал ахттайнсса дуркуна.

Ца кьини тавханттуву цивппалу бунийгу, Маликлул Бадрижатухь увкуна:

— Ссувай, хьувар та Садикьлун, хъинну дакIнил лавсъсса гьалмахчу урча.

— Мукссава ччяни циван бизар хьуссара, уссу, нания жула ини-янналий къазулму бара.

— Яр бакъача. Такссава ххуйсса оьрчI канища къауккан нигьачIий ура.

— Манигьаусара, на ттигу чIивиссара, — куну, укунагу нач-начну гъалгъа тIисса уссу ссийл бащан увна.

Цаппара гьантрава Садикьлул нину Жавгьаратгу, ганил уссу Амирхангу душнихъан дакIний-мазрай бакъанма Барзулавхъаннийн бувкIуна. «Бисмиллагьи рахIмани рахIим. Я аллагь, барачатну ша бизлай хьуннав!» — куну, хьулувух ухлахини Амирханнал бая-къабаянну дуаь дуруна. «Аммин, я гъапуру рахIим, тIайла бацIу хьун ба!» — куну, кIанацIун кIава чIуний Жавгьаратлулгу бавхIуна.

— Ссалам аьлайкум, бивзрув! — увкуна лахъну Амирханнал.

— Ва аьлайкум ссалам, зугу бивзрув? — ссалам лавсуна Барзулавл.

— Жу кунма бучIаваннав, зукунма лякъаваннав! — увкуна Жавгьаратлул.

Барзулав чанну хьхьичIун урувгуна, Аьишатлул:

— Аммин! — увкуна.

— Ча бувкру.

— Буккарухха.

— Ци зий бурувартал?

— Бачияра, щябикIияра! — увкуна Аьишатлул, чIиртталух бартбисулий кIараллугу бивхьуну.

— БачIва къабучIан канил дургьуссияча, — Жавгьаратлул цила карщул ланттула Аьишатлухьхьун чинилул вяртIа дуллуна. Ганиву ятIулсса сунттул карщул къатлуй конфетру, кишмиш-тIутIи бия.

— Ци ишру бур туну, цукун буру? — цIувххуна Амирханнал.

— Къаоьккиру, аллагьнайн щукру. Гъарал чIал хъанай, чансса нигьачIий ура, — увкуна Барзулавл, Амирханналгу.

— Валлагь, ца ххюва-ряхва гьантлува къалачIурча, хъу-ххулу кьакьанссар, — куну, кIанал тIимур тIайла бувна.

— Сунну кьавкьун бур, чIан гъанми хъуруннил хъахъи дарай ларххун дур, — кIайннацIун бавхIуна Жавгьаратлулгу.

— ДукIу бачIи къурнийн ссав дирна, гьашинугу бакIлахъия кара ласурча, мискин-гъаривнал тагьар оьккину дикIанссар, — куну, бакI хьхьичIун руртуна Барзулавл.

— Цакуну ларчIуну, гьарзат уттарагуния тай, — хIала дурххуна Аьишатгу.

— Шайча, ина шиккун кIюрххилсса ласила.

— Ласун хьуви, гьанттайнсса къадуркуну за буххивав?

— Му кьацIгу инарагу дурача. — Барзулав Аьишатлуйн эц ивкIуна.

— Чун бавцIуну бура? ЦIу диша, щинав насу, — амру бувна танилгу Бадрижатлуйн, цилагу нис, ччатI, хIанттил гьарацIи хъамаллурал хьхьичI бивхьуна.

— Бисмиллагьи рахIмани рахIим, хурала ца хъис зат дуканнуча, — Барзулавл батIба ччатI мукь гъавгъуна.

— Махъгу, хьхьичIгу кIул къавхьуну къабикIайва-хьур, бусаннача, Барзулав, жу зущал мачча хьун ччай буссиявхха, гъансса чув?

— Гьаксса хъина. Барчаллагь жу дакIнин багьсса.

— ДакIнин багьангу туну чIунни: жулгу оьрчI ивну ур, зулгу душ хъунма хьуну бур. Аллагьнал цIимилия, цичIав чанну бакъару: къурув хъу дур, лухччиний ххулу бур, — айивхьуна Амирхан.

Цува ккаккан ца адиминал багьа ур. Мазгу бакIгу ххуйссар жул Садикьлул. Мугьи букIуний бакIрай бивтун ябуллан бикIайссар, шаппай бувкIукун, ккаккан букъав къабитайссар: мусийх лавсун, сусух баххайссар. Жу ми бакъару, Барзулав. Къатлул заллу вил душри бикIантIисса, — бакьин бувна Жавгьаратлулгу.

— ОьрчIгу ххуйсса ур, къаттагу къаоьр, душнингу ччимур бикIанссар, амма жу ттигу буварухха: душ чIивиссар, — куну, Барзулав хьхьичIун урувгуна.

— ЧIивигуния бакъар, чIивихьурча аьшгу дурну, хъун хьуннингу бацIайссар, — увкуна Амирханнал.

— Мукунсса буза аварасса бикIай: къахъанай бур тIар, щичIарив бия тIар, кьабитлай ур тIий, дянив ламмамтал багьлай, цаннайн къахьурча, цаннайн вих хьун буклай, хIаз къабикIайссар, Амирхан. Ххуй-ххуйсса душру шяраву гьарзар. Зу зуласса бара.

— Ламмамтуралсса иш бигьар. Душругу шяраву ххуйсса цаймигу бушиву кIулнуваруххакьай, Барзулав, жу вичIан бувкIсса.

- Юх, Амирхан, къаччан мабикIара, гъансса чув, жуя зун пайда бакъар.

— Барзулав, кьянкьа бурчуйн малахъара кьай, ттул оьрчIал яхI гъагъан мабара, — лиргълихун дагьуна Жавгьарат.

— ЯхI циванни гъагъайсса, ттул ссу: оьрчI унал душ бунахь була чайссар. Му дур дунияллул аьдат.

— Туну гьич пайда бакъассарив? — цIуххуна Амирханнал.

— Юх, юх, жу му кIанава ттигу архну буру.

— Ци бави, нава укIукун, ттухьхьунма биххангума булунссар тIисса вихшала дуссия. Барчаллагь вил чувшиврун. Бизу, Жавгьарат, къавхьуннича жува тIимур.

— Биххан на ва вихьхьун ттигу булайссархха. Зунгу барчаллагь.

— Ци бачиви туну, жунма кьисмат къавхьунугу, жул оьрчIан ххирасса зул душнин дуниял тIитIиннав, — увкуна Жавгьаратлул.

— Зунгу жуяр хъинсса бакIрайн багьаннав, — жаваб дуллуна Аьишатлул.

Байча щусса мугьисалт, яхI гъавгъун шаппай лавгуна.

— Гьала тти танаяр хъинсса шин буларав? — увкуна буттахь бикIайкун къаччан бивкIсса Маликлул.

— Вилуксса ттулгуяхха, ттуйгу бихьирча ци хьунтIиссия? — цIувххуна Аьишатлулгу.

— Наравкьай къатлул заллу, зурув? На ивкIукун, зува зунма ччимур булуварача, на итияра, ттун кIулссар нава ци зузиссарав, къуртал бара, гьар, — жаваб дуллуна Барзулавлгу, ххишала махъунмай зана къабикIанну.

Амма гара кьини уссил ссийн байкун бувчIин бувна:

— Садикьлун бакъа ххишала щинчIав къахьунтIиссара.

Урттул къаргу мукьавну Бадрижат къурату цуппалу нанини, лулттугу рургьуну, Садикьлулгу кIанихь увкуна:

— Ва дуниял лаялун хьурчагу, на ина бакъа къабуцинтIиссар, ина ттун бакъа къахьунтIиссара.

— КъакIулли, ххал банну, — нач хъанахъисса душнища я уссихь, я буцинна тIутIинахь ссихI дуккан къархьуна.

* * *

Дия аьттарахаллил чIун. Ссавний ттуруллул къурхъ дакъая. Пахъ дагьсса баргъ булукьлан бивкIсса Мюаьхъиял дяшаравух ца къаригу Султан тIисса жагьилгу най бия. Гайннал хъирив нанисса Бадрижатлун гайннал лахъну буллалисса ихтилат ххуйну баллай бия.

— Бивну бикIу, дяъви хьуну бикIу, хьумур хьунни, къурталли. Паракьатну икIу, ттул арс.

Султан щищалкIуй иллай ивкIун, букьан бувну бухьунссия.

— ИкIанна... паракьатну... гьала на ганал гай гъагри къабичайрив.

— Ганалгу оьттукьункьа буцарча, вилгу уссухэнтту дуцантIиссар. Ва карщи ласайсса миннатри, ттул арс, ца даххас къадурнува улу шавай.

— Даххас... даххас дан вилгу, ганалгу дакIницIун ва ттупанг ца-ца битарча, хъинну хьунтIиссар.

КIий, лахъисса ликригу тиха-шиха дирчуну, Садикь ларзнил бавакъюлттий, чай куна, буртти ивкIун ия. Къари ва Султан аьжаив бивзун, кIанал вичIи кIюла дуруна. Махъа-махъсса махъру Султаннул увкуна Садикьлул лултту нанини.

— Агь къавкъин, дугьарасса щарссанихь учайсса адав дакъасса махъ! — бигьану тамур ччангу ялтту лавсун, Садикь кIиччава лапI куну, кIичIиравун ххявххуна. Ттупанггу канища щяв багьну, Султан ливхъуна, Садикь хъирив хьуна.

«Гьа, та аждагьалуща нава ххассал къашайссара, тари туну ттул кьисмат», — увкуна Бадрижатлулгу цихьва цила, таная хIучIгу куну, тIанкIлий дакIгу даркьуну.

КIичIираву угьлагьинаща итххяхлай, Садикь ккурчав ивуна. Тиккугу, арантуннаща айгьин къахъанай, СултIаннучIан ххяхлай ия. Сситтул щара-кIама лавхъсса Садикьлуща Султаннун мяйжаннугу ца бала хьунссия, агарда, пащагу тIий, Барзулав ялун къаивссания:

— КIаллай, кIансуй, шикку ца ккурч лакъавхьхьун кIаикIан най ур!

Инсантураща итххявхсса Садикьлул кару зирзуна, яру щях бувххуна.

— Улу ва цIана шавай!

ХIатти ция микку чIивиманал хъунаманах вичIи къадишин! Садикь щултIгу ивкIун, чIу-чIитI бакъа акъакъатIа хьуна.

— Вилгу му мазгу, вичIивгу кьукьин дур, учIи акъуй. Щил дунугу кьугу кьукьинтIиссар, ацIу ччарча, къакьукьайрив! — увкуна Барзулавл сситтуй Султаннухь.

Вай гьарца затгу Бадрижатлун ккавккуна, бавуна. Ганин хъинну бусрав хьуна къарийн кусса оьккисса махъ Садикьлул къабухIаву, лапва хуш хьуна угьарасса цила буттал лажиндарайн га къаацIаву.

* * *

Ларгуна кIи, лагавай дия инт. Ария увкIсса Садикь, яттичIату увкIун, чIявуну шава икIайва. «Бадрижат бугьанни тIар увкIсса. Эшкьи хьуну ацIан къахъанай ур тIар», — хаварду бувккуна чIал къавхьуну шяравухгу. «Хъусгу, жаннугу тар харж дайсса? Вил махъ вана ва на уссара. Букъавгьуну мабитара», — мяйжаннугу маслихIат бувна Амирханнулгу Садикьлухь.

«Ча ци баяйрив ккаккан вичIив кIюла дара, мугъаятну бикIияра», — насакь дирхьуна Барзулавлгу ккуркки хьусса кулпатрахь.

Ларгуна интгу, лагавай дия гъигу. Аллагьнайн щукру, ттинин цичIав ттугъ къаливчуна. Личин личIи бигьаяв: душ мудан личIлулсса янилу бия. ЦIаннал ябавхIукуннив кьатIу букканвагу къабитайва.

Барзулавл кIива ссия ца ххавххун хъунмасса хIалъя. Уссил душ ххирасса ххавхмунил ца кьини Бадрижат, вихь хъа личин нану тIар буттарссил, тIий, оьвтIий гьан бувну бувкIуна. Дух-духсса ниттил лачакIу руртун, Бадрижат душнил хъирив лавгуна.

Мунил аралуву кьура минут къархьухьунссия, щарнил ялату ПаччахI Таллу ва мялъун къари вев тIун диркIуна:

— Барзулавхъахь букки учара, Барзулавхъахь букки, учара, цала душ бувгьунни, куну!

Бадрижатлуйн буттарссу оьвтIий диркIун дакъаяча, танингу хавар бакъа, танил цIания Садикьлул оьвчин бувну бия. Цала хьулухух нан бивтун, танал, хъап куну, Бадрижатлул карщи ларсуна, жиплувун лиркIуна. Бадрижатлул анаварну хIаллурду кьукъакьин дусса зувирах чIувин бувну, дарвачралун хьхьачин бувна. Садикь ящавчуну, шайссаксса анавархъинну душнил ссурссулух каш-каш тIий ия, дарвачрайн къащунну хIаллулийх чIила ритан сант къадириллай ия, душ хъит-шит тIий хIаллу бириян къабитлай бия. Хъювунмай ххюрхху буллан ивтун, душнил ахиргу оьрчIайн щуна — дарвазалул буххьуллия чурттурдайх тилунай тIитIи авкьуна. Тти танайн ца чарил кьалагу ялун рутан хъиннивав тIий, душ ккиз лавгун бунува, оьрчI тIанкI куну ивзун, кIаничIан ххявххуна. Чаяв цакуну ялун дурккун, Садикьлул ниттил, Бадрижатгу карунних вив лавсун, арснахь куна:

— Гьан машара. Булун ччарча, вин ва пIапIрусрал пуркIу щун бувну бур тIий баярчагу, булунтIиссар, къаччарча — ххячча дакъа бувкIунугу, цанма битантIиссар.

— Бачу, бачу, бачIи кьувкьуну бунугу, жува буциннуча, — увкуну, душ ка дургьуну, шаппай бувцуну авчуна та дукIува Садикьлущал иллай ивкIсса Султан.

Му къювулуву леххаву ялун дируна. Агар хъун лажинтал дянив къабагьссания, бюхъайва куннайн ку щунгу, бюхъайва оьттул махъ багьангу. Барзулавхъул кIайннал ляхъин, Бадрижатгу вив бавкьун, аьрая ххув хьуну нанисса аьрал хханссия:

— ЦIундикIтал! Лап душ бугьан най бивкIун бур!

— Бугьанссия, арантал бухьурча!

— Туну, туну, цала хьулуву шярлуксса душ бугьан къашайсса адимина щар дуцлангу чунайя?..

Яла-яла хIаз бия Барзулавнай. Ганан шарда хавар хьуна душнища Аьишатлул карщи СадикьлучIа лирчIшиву.

— На ххюва-ряхва оьрчIая щарсса щар къадулай ссарча, лавгун га хъин виричунахь ттул щарссанил карщи дула учарала. ХIаллу кьувкьунияча, бакIвахIу лавснияча! — тIий, сситтувух хъяй ия кIа.

Сийлувун багьаву тIааьн бизарчагу, цина ччан хъанай айивхьусса оьрчIал цуппа бугьан кьаст даву Бадрижатлун къаччан бивкIуна: цуксса цитIийнугу, гания махъ бувккуна, ганийн чил оьрчIал ка щуна, тти тананва къахьурча, мукьахуннай гьарица къаччан бикIавричIа ганийн лахъуни бия. Лахъуни байнигу, циксса ялугу бивхьуну, бакьингу байссарив ганин ххуйну кIула.

Цащава хьумур бухIан, лялиян бан къахъанай Садикьгу ия: «Хъап куну хъюву биша да, ларкьуну нузругу махъуннай, щяикIу да!» — тIий, лях-карах кIиссурайнгу кьацIа тIий, къатлувух занай ия га.

- Ахир, оьрчIая адимина ина тара хьунтIисса? Мукунннив душ бугьайсса? Вила гьунар кIулну, маччами, дустал цIакьлин бугьа да. Лавсун, сумал къав кунма, душ къатлуву бишин къашайсса адимина бугълан чунайяв? Игьалагу тти: щалла дуниял хъяхъи дуннича. Ща-ща буцуй! — куну Амирханналгу кьаивтун, Садикь щях уххун лавгуна.

* * *

Лавгуна гьантри. Лагь хьуна авара. Лама левщуна, цIу хьхьирцуна. Хьхьирцуна, амма лекъарщуна. Барзулав магъ кьуркьуну бикIай шатта акъая, му къакIул оьрчIру Амирхан ва Жавгьаратгу бакъая. ДакI луглан диркIуна чараннах.

Цащала хIажлий лавгсса Амирханнал лажин къадайсса Барзулавл цукунчIавсса Мюахъиричунах вичIи дишайссияв. Аьркинну бия циняннан бусравсса, махъ зия къашайсса арамтал тия-шия бувцун, дянив бичин.

Та чIумал Вихьлив ия сайки щайхнан ккаллисса Шулуми-хIажи тIисса диндалул адимина. Та чаклия, кьурандалия къаизайва. Дукия супиналнияр ххишала къадукайва: та кьурчIи накIлил ягу витул стакIандалихун инил цава-кIива къяс, чайлухун ччатIул парча гьану икIайва. Цаягу махъ заназисса адиминал бивкIу, царагу ххуйсса мавлуд, Шулуми — хIажинал «ПатихIахI!» къакуну, хьхьичI чак къабувну, дузал къашайссия. Танал бисмиллагь къабувну, та усса кIанай хIатти ция дукралийн щилчIав ка тIитIин. ХъатIуй, мажлисрайгума чай дакъа къахIачIайсса хIажинал чIарах бунагь къабуккан, танан дукра чаклин ивссусса адиминал дакъа къадулайссия: хъаннийн му ишираву танал вихшаларагу къадишайва. Бусравсса адимина ия Ваччиял Бахуш-хIажигу. Фикьгьилуву [4] гьунар бусса ур, тIун бикIайва.

Кьукнив ХIажимуса-хIажинал мадрасалуву мутялимтурахь дарс дихьлай бия кIия жагьи-жагьилсса ницIавкIрачу. КIия ХIасан. Тай кIиягу ца шяравасса, ца оьрмулул буну, кIинналагу цIа ца куцсса дуну тIий, цаннал ца личIи баваншиврул, халкьуннал тайннайн ЧIиви ХIасан. Хъун ХIасан учайва. Мааьн [5], мантикь [6] тайннан кунна щинчIав къакIулли, ваппабай бурхха кIулшилул хьхьирирду хьусса арамтал, Замир Аьлияр ялтту уккансса ухьурча, тай букканссар, тIий, лях-карах ихтилат багьай ва щархъай, ккурчIав, ссукIурай, мажлисирттай.

ХIажи уксса хIажи, цува Амирхан лавгун, никирайн агьну, кIай мукьагу адимина Мюахъун бучIан бувна. Ххуйну хъамалугу бувну, къужал кIай Барзулавхъаннин тIайла бувккуна.

— Бисмиллагьи рахIмани рахIим. Я рабби, я аллагь, шивун бивзсса жул ша баракатну хьуннав! Барзулав-хIажи, ссалам аьлайкум! — тIий, Шулуми-хIажи хьхьичIну, Бахуш-хIажи хъиривну хъамал Барзулавл ялун, къатлувун бувххуна.

Муку-тукунссанначIан чIиви-кьиви иширай къалагай хъин хъамаллурая къатлул заллу ххари къавхьуна. Сававгу буккайсса харжирай аьтIаву дакъая: Барзулав я чIурукь, я багьсса кIанай сахаватлуну ччатI къабулу акъая.

Дурухлахисса бурчул усгу хIаллих чIавахьулттий дирхьуну, цакуну гъав лавгсса кIа, анавар къаувккун, хьулучIанай хьуна.

— Ва аьлайкум ссалам. Чабувкру!

— Буккарухха.

— Бачияра шивунмай. Ил, кIараллу биша...

Арамтал тавханттуву щя-щя бивкIуна.

— Ци иш бур? Цукун буру? — цIуххуна Шулуми-хIажинал.

— Къаоьккину буру, машаллагь.

— ОьрчIру, кулпат, зува? — ихтилат бавхIуна Бахушлулгу.

— Ххуйну буру, зулминнал ци иш бур?

— Жулссагу ххуйну бур.

— Ххуйнува битаннавча.

— Гьинттул кIирисса кIантту бухьунссар зул ва, Барзулав — суал бувуна Хъуна ХIасаннул.

ЛичIину къакIириссар: баргъ биян хъинну чIал шай, зунттухун ччяни бахьлагай, неххая хъуннасса дюхлу дикIай. Мяйжанссар щар зунттухун дахьларгсса, сунувсса дуну, гъилишиву кIинттулгу дикIай, — бувчIин бувна Барзулавл.

— Мюаьхъиял кIантту баракатссар, — увкуна вихьланнал.

Гъалгъа ссая тIунссаривгу къакIулну, най бунува мурад буслай байбишингу къахъанай, кIира-шанна минут кьабагьну хьуна.

Мукунсса чIумал иш бигьа байссия дукралул, — амма мугу най дакъая: къааьркинссар, куну, Барзулавл Аьишатлуйн нукIура гьим дуруна. Ахирдангу Шулуми-хIажи айивхьуна:

— Барзулав, щак багьлай бухьунссар, жу циван бувкксарив?

— Зу нахIакь бувкIссару?

— Шулуми-хIажинал лажин лиянсса адимина ттинин Лаккуй къавхьуссар, жуния гьич. Ина му адав дакъашиву цукунчIав дан ххай бакъару, — хIала увххуна Бахуш.

— Адав дакъашиву ганал ттун дурссанияр хъуннассагу дикIайссарив? ДачIи щарнин къакIулсса на щалла дунияллийх авара увунна. Бургиярала, зува щил цIаний щичIан бувкIун бурув?

— Винния кIулссар, Барзулав, жагьил аьраб мазрай хансса, цIансса, зат къакIулсса тIутIишиву. Жагьилшиву, оьрчIшиву хьуну дур, жувагу оьрчIайх буклан къабучIирхха? — хIалу дирируна Шулуми-хIажинахьхьун.

— Бугьаву тIий, авара хъуннугу, хьусса цичIавгуния бакъаркьай, Барзулав, — бакьин бувна ЧIиви ХIасаннулгу.

— Бюхъуссания, цичIав махъунгу къабитантIиссия.

— Нану жува хьумуниянияр хьунмуния гъалгъа тIуннуча. Инсантурал дянив хъуни-хъунисса ишру шайссар, ивкIуну чу хIалал итайссар. Зул дянивния, ина ци тIурчагу, ккалли бансса цичIав хьуну бакъар. Хьумургу вил душ хъинну ччай, ина маччану ччайри хьусса.

— Вин кIуллив, Шулуми-хIажи, инава щил цIаний гъалгъа тIиссарав? Яр ганал чаквагу къабайссар, ганан аллагьнайн эбадат даннагу къакIулссар.

— Амирханнал ссил оьрчI дин-чак дакъасса къаикIайссар. Ухьурча личIи цала гьаттаву цува акъарив ишинтIисса. Вин ци бур?

— Ци бикIави, ттула душ мукунсса адиминал чIарах бувккун ччай бакъар.

— Ургула, Барзулав, тти оьккинугу, ххуйнугу мукъурттивунгу багьунахьур, ина рязи хьу, ттул уссу. Ттун чIалачIиссаксса, ина куявнавун уххан най ура, маслихIат хьунмур буллай ия Бахуш-хIажи.

— Да зу бусурмантал бакъарувартал? АцIния мукьра-ххюра шинавусса душнийн ка щун бучIиссарив?

— Гьу кьай Барзулав, ка щуну хьуссагуния бакъар. Биял хьуннин, оьрчIал ссавургу дантIиссархха.

— Да цукунсса куяврикьай хьунтIисса, ттул ялтту увчIун, ттул душ буцайсса га?

— Ялтту учIуну бувцума оьсса хьувив, циняв рязину буллума хъинсса икIавив, му аллагьнан бакъа къакIулли. Иш укун багьнугу, вил душнингу оьрчI къаччай ивкIун акъар, танангу вил душ хъинну ччишиврулли ва къелгу хьусса, жугу шиккун гьан бувсса. Инсантурал дянив идавсталгу къабагьайссарча, жулгу хIурматичун, аллагьналгу, идавсилгу ххуллий, ина Барзулав, вила душ та Алла Буттахъал Садикьлун була. Танан вил душ хъинну ччай бур. Таналгу, вила душнилгу бунагь ина вийнма маласара! — харж бувна Шулуми-хIажинал махъун битулт.

— Жул циняннал вихь хъунмасса миннатри, Барзулав, — лиргъ куна, сайки ца зумату кунма, махъминналгу.

— Ттул душ га Садикьлун муксса ччай бур тIиссарув?

— ТIиссару.

— АцIан къахъанай ура тIарув?

— ТIар.

— Туну, зул хIурматичун на зу тIимур баннача, хъинну ччай бухьурча, хъинсса виричунал ттул душнин аьщун азарда къуруш, магьарданун канихьхьун ряхва туман, ашрапирттал чикъавчунма булача, дувача мукьрайра сунттул яннагу. Магьарданун хъугу чичин аьркинссар. На ми ххюраксса затрахгу душ булу акъассияв: явара, ва зун хIурматри, гьа!

МаслихIатчитуран кIула гьиву духIан шайсса дакъашиву, му кIулнуя Барзулавл дигу дирхьусса. БачIва бувкIунни кьаучин маслихIатчитурал мунийнгу аммин бувна.

— Мунингу вин барчаллагь, Барзулав, ина жул махъ зия къабунни. Зун тIайлабацIу хьуннав, — хъамал бавчуна.

— Зунма букъавансса хIурмат бакъассия, гай сававнусса къахьунни хъамалу къабувсса, аьй мадару. Шивун бивзусса зул ша алжаннавун хьуннав, зунгу барчаллагь.

Укун Садикьлул ва Бадрижатлул махъ кутIа хьуна.

* * *

— Ваппабай, муна дишала!

— ПаччахIнал душнингу мунияр хъуннасса аьш къадайхьунссар.

— Буттая дирцириннуцIун Жавгьарат даххарчангу, лахъан шайсса бала бакъар му.

— Бялахъан буллалу Бадрижатгу, хъатлия хъатлийн бутлай, щяикIу танихгу уруглай — яла вин дукан, хIачIан ссан аьркинни?

— Гьала тти Садикьлул ци байрив? — тIий, жямат кIивайннайвагу кьякьа тIий бия.

Жяматрай аьйяв, душман вилаххатугума увккуна.

Вай ишру хьун хьхьичI шиннардий Мюахъун къама бахлан учIайва МахIтIул ХIажи тIисса тIантIиричу. МахIтIул ХIажинал: «Арцух къама майшан! Арцух къама майшан!» — мюахъиян хъинну кIула.

Кьунну кIа бази хьуну, хIакьинура, оьрчIахъул я рязисса, я къарязисса кIул хьуннинма, Барзулавл нину, Зулайхат, хьулухунгу дурккун, хъинну лахъгу бакъасса чIуний вев тIун диркIуна:

— МахIтIул ХIажил къама арцух мяйшан! МахIтIул ХIажил къама арцух майшан! — Барзулавл хIажишиву кьякьлухун дихьлай, къарил лапва цIугу бакьин бувна. — Жул ХIажи Марат уссар, хъус чанну уну, арцух душ бахлай, жул ХIажи Марат уссар арцух душ бахлай!

— Да, та затрал ссурссу дуккансса акъассаривъяртал! Да шивуннайрагу ххюрхху дарартал! — тIий ия биявур хъанахъисса Барзулав.

— На миву духьурча, хъус дишинсса кIану чан шайссар! — жаваб дуллуна къарил. ОьвтIий бувкIукун, ришхантрай чIу лахъ бувну, ялугу бивхьуна, — Кураллавагу къаатIларча, кураллацIа душ баххангу лавхьхьуну бур. Гьа ХIажи Марат, гьа!

ЧIаххуми, чIарахми, бавми, бакIругу кIутIу тIий, лулттува пиш-пиш тIий бия.

— Танартал душманнал мурад! Тана душманнал мурад! — тIий, я цайнна щун, я щях кьутIин къахъанай ия арс, цаярда ххусса, ца-цал тукун тарс даккайсса ниттин банмур бакъа.

Садикь, Садикьлул ппу Алла Бутта, Амирхан, Жавгьарат маслихIатчитал зана хьуннин ссавур дакъа бия.

Ахиргу кIай бувкIуна. Циняв тавханттувун бавтIуна. Жавгьаратлул аьнттуву ницIал нааьрбачи, яттил нисирал бюкь, цIусса дикIул ччан, хамил ччатI бивхьуна, бивхьуна дасттамалданух ялтту лигу ливхьуну, хьамаращалсса хъинсса дукьра хIанттил гьарацIигу.

— Зун гьанттайнссагу къархьухьунссарча, бисмиллагь буварартал, — куну, хамил ччатIуя лисри дуллан ивкIуна Алла Бутта.

— Агь вил къаттай, ци гьанттайнсса тIий урарч, дакI тIайлану гъалгъавагу буврив, уча, — бакI кIутIу дуруна Шулуми-хIажинал.

— Пагь-пагь-пагь, оьсса адимина! — тасттикь бувна Бахуш-хIажинал.

— КIанаяр пялутрал мурхь бигьану лахIан бан хьунссия, — увкуна Хъуна ХIасаннул.

— Ци бунугу вайннал кIа диндалийн увцунни, — лях увххуна чIиви ХIасангу.

— Туну тIайлабацIу хьурив? ТIувагу ци тIивартал? — ливчуна хьумур бусаннин ругьан къавхьусса Амирханнаща.

— ТIайлабацIуния хьунни, зущава щаллу бан хьурча, — Щулуми-хIажинал душнихъал тIалавшинна бувсуна.

КIанах хъинну вичIигу дирхьуну, Амирханнал, артистнал кунма, халкьуннал балай бувккуна:

Урттувун хъа бивчусса

Ханнал оьру чунияр,

Ханну бури качар чурх

Вищава байгьин хьурча!

Ци банну, Буттай?

— Ци бави, щарниуссу, кьини дуккайсса лахъан дакъарив! Гьакьсса ххуй бакъасса иш дянив багьунни. Багьну махъ увагу усса ца оьрчIал цIаний харж кьадансса цичIар дакъассар. Хъус цир? «Хъус арулуннал хьулий ца хьхьуну дацIайссар. Цува адимина ухьурча, Буттал хъус къааьркинссар», — тIун икIайссия, аьпа баннав, Чавтара, Барзулавл цала щарнил ппу. Хъу дахханна, бурж банна. Акъа, вай цаннан ца кьисмат къахьурча, таватагу Барзулавхъал ттул бувагу бусса чани лещан байссар. Ттул душ бур, тайннал оьрчIру бур, бюхъай жущава цанма хьумур тайннал жунмагу буллан. Оьттул махъгу багьну душманталнунияр, мискингу хьуну, маччану, нахIуну хъинни, къахъиннив уссурвал?

— Валлагь, хъинни!

— Буттал аьпа бувунни!

— Агь вил ахир хайр дивуй! — тIутIи бувна циняв Алла Буттал.

— Тти ва иш бакIрайн лавсунахьур, хъунмасса миннатрича, бакIуйн буккан бан, гьунтти ахттайннингу бацIиярартал. Муниннин пайдалун арцу дулайначIан иянна, хъу-лухччи ласуннащал икьрал данна, мачча-гъаннаща бумур шагьи ласуннача.

— Аллагьнахлу, ина кунасса инсаннан жу винма ччимур байссархха, — рязи хьуна хъамал.

Барзулавн за ккаккан банва Алла Буттал дуркьумур-ларкьумур, ятту, хъу-ххулу бавххуну, арцу-мусийн дуккан дуруна. Диял къашаймур пайдалун буржирай дулултраща дулунну ларсуна.

Гайннал гурсатмалунна тIалав дурмунияр ххишала аьщун кьуния ххюра къуруш ашрапирттал, кIира аьрщун дусса кIюласса мусил ятIи, ца медальон, ца някIса хара лачак Барзулавхъаннийн диян дуруна.

— Аллагьнал чичру укунсса диркIссахьунссар. Щин кьисматнийн экьи гьанссарча, утти икьрал укунссар. Магьаргу бивхьуну, хъатIигу бувну, душ цаланийн биян баннин шанна шинал лажиндарай я гай жуннийн, я жу гайннаннийн буххаву дакъассар. Гьай, балики, даву за дан аьркин багьсса чIумал, оьчин нава гьан баванна.

Ванийну иш дузал хьуна, аьшгу кьамул хьушиврин лавщуна. Амма ваксса гужсса, Мюахъния чари, Лаккуйгума хъинну нажа-мажагьначIан къадучIайсса аьш дусса аьму, бусса оьрму хъус ляхълай лавгсса Барзулавл, я ганал дакIниймур кIулсса кулпатрал зурул лажиндарай щяту гьаз къабувна. «Вана чIаку мурад буллунуча, тти уччу!» — куну, бакI тиха рирщусса Зулайхатлулния гайннух явагу циван битанссия. Ца зурувагу Барзулавл гай аьнттувура кунниву ку кай-кай дуруна, гива ларсун, чIирайн лавхъсса тIаннул бачIи ссахIливун лиркIуна.

Бюхъайва, ва аьщущания цир, вай хъун лажинтуращагу Барзулав ва ссапаргу лахIан ан къахьун. Пикригу ганан къалахIанссая бусса. Хъуслил кьадру бунугу, я хъус хIисавравун ласлай, я душнил кьинилун оьрчIал кьини къалашлай акъая га. Ятинная хьусса ганал арзуман му дакъая.

Барзулавл ссил ия Аьвдуллагь тIисса аьрччасса арс. Танайсса язугърал, цала ссил аьзизшиврул, Барзулав душ танан бакъа къабулунна тIун икIайва. Утти ххишалдаран вай ишругу дянив багьну, Барзулав лапва авккунуя усса. Пайда ция.

«Да ттуккуй, цама уссил цала ссийн ка щуманал бакI личиннихха дайсса!» — тIий, ппу унува, Малик ттярзлий авцIуна, «Душ Садикь акъа буцинсса цама акъассар», — тIий.

«Садикь кIинничур, гьуя ганан къаччан бикIан барча, ттул душ бивчIай!» — тIий, тти Аьишатгу ца чулухун дагьуна. Зулайхатмур ххарххун, арснах бакIрагу дугьлай дакъая. ХIатти ция цувалу ливчIсса къатлул заллу, кьатIатугу таксса кьюч бивгьукун, цала ххуттава къаличин!

Амма душнихьрив инагу ци тIий бура, вингу ци чча, учин ттигу щинчIав дакIний бакъая. Мяйжанссар, ца Аьишатлул тIурча: «Жу ина Садикьлун булун махъ кутIа барду», — учаврийну гьашиву дуруна. Цама цила дакI даркьуссагу акъахьукун, Бадрижатлун цина танива ччан хъанай айивхьусса Садикьва даши ивзуна. Ивзнугу Бадрижатлул:

— Ттун та хъинну ччай уссарив? — укукун,

— Къаччинайн ччуччи бичин бангу кIулссар жун, — увкуна Аьишатлул.

* * *

Европанаву миллионнайсса инсантал хъусру дунахлу куннал ку литIлай бия. ПаччахIнал Аьрасатнаву аьрай немецнаща цу унугу икъавкIусса, ятинтал бакъасса къатта къаливчIуна. Гилусса кьянатшиврул, багьалугърал щавщи Дагъусттаннайнгу биллай бия. Амма гилусса мяурду ший къашайва, данма акъа лирчIсса давуртту кку дакъая. Дагъусттан кIунттихьхьун лавсуния махъ шичча паччахIнал аьрал къабугьайва, ярагъ кIунттихьсса зунттал халкьуннайн ганал вихшала дакъая. Мунийн бувну паракьатшиву дагьсса зунттаву вай махъсса ххюцIа-ряхцIалла шинал мутталий шяраваллурду арантуннал дурцIуна, хъами биял къахъанай бивкIуна, щар хьун бюхъайсса ццурикIул сий гьаз хьуна, душру мюрщину бунува булун тIутIи хьуна. Дяъви буссар тIисса тIар бакъа личIину щинчIав чIалай бакъая. Гъумук ДаллапIиллахъал, ХIажи Баринахъал ттучанну хъуслил бувцIунма бия, ЧIяйннал ЯтIул АхIмади, ялунчIил, тулунчIил багьа булунну хъанний читру, чатанну ялу бухIлай, щархъайх занайна ия. 1916-ку шиналгума Аьрасатнаву кунма Дагьусттаннайгу щяйтIант хаварсиз бакъа шай, ккутI кIялалтва хъинничала уссил, тIий, ашрапиртту биривма, ттуршуннил чагъардайн буккан буллайнма бия.

Хъуслил багьри лахъ хьуну бия. Му гьич. Ца шинал ссав диллай, ца шинал къурагьшиву дагьлай, кьянатну вардиш хьусса Дагъусттаннал халкьуннан му ция: ци бунугу хьуну, хъунасса аллагьнал ка бавкьуну, ялун-тулунчIил буллугъшивугу дагьан тIий дакъаяв!

Гьаннайсса, вай цаппара затру хIисавравун къаласурча, дума дуну, дакъу дакъана шинну най дия.

Цакуну паччахI тахлия экьи ливчуссар тIисса тIар зунттавух ппив хьуна. ЧIяв базаллул чIирайсса паччахIнал сурат, учительнал ччанналун руртун, ккуччу дуруна.

«Щилли кьай да га экьи увтсса? Циванни? ПаччахI акъа тти цукунни бикIантIисса?» — тIий бия арамтал, хъами ккурчIа-чIирах, ттарацIаллаву. Цаппара хIаллай юзбашитал, начальникIал банмур бакъа ливчIуна. Гания тийнмай цума оьрчI та увссарив таптарданий чичлачаву къуртал хьуна.

Гъумук выборду дурну, чIумуйсса хIукуматрал чулухасса лакрал округрал комиссарну Саэд Габиев увчIуна. Ганалгу хъуслил заллухьруннащал макьу къадакьлай дур тIар тIисса хаварду бия. Ми гьарца затраягу агьалинан цичIав къабувчIуна.

Шиннагу хьуннин совет хIукумат хьуна. Багтураща зунттурду зеххинтIиссар тIий бия. Мюахъ багталгу бакъая. «Тархъаншиву», «ХIурият», «Инкьилаб», «КIялами», «ЯтIулми», «Большевиктал» тIисса махъру баллан бикIайва, амма Бадрижатлун ми цияв къакIула.

1919-ку шинал август зуруй Бадрижат буттащал Гъумукун аьркинмур ласун латуни. Гьарун Саэдов бакIчисса лакрал кьюкьа къазахънал ххит дуккан дурунни тIар, тти гайннал хъирив хьуну большевиктурая кьассавртту буллан кIялами най бур тIар, ЦIахъарату ливчунни тIар тIисса чялав бувккуна.

Гай Гъумукун гъан хьуннин Барзулавн шаппай ака бан ччан бивкIуна. Амма базарлуву миксса халкь бияхха, циняв лак кIиккун бавтIсса хханссия.

— Хула кIа ци авара дурив ххал даннача, — баскъун тамаша дирзсса Барзулав буртти унува, Бадрижатлухьгу хъирив буца, куну, ккурандаливунай хьуна.

— Уссурвал! Душманнал гуж чIумуйну ялтту бувккунни. Жун кьюлтI хьун багьлай бур. Амма жу шиккува, зущаллу бусса. Жу талатаву хъисвагу хIаллай кьакъаритантIиссар. Аьрасат щалва большевиктурахьри бусса. Гай чIявуссар, бух бан къашайссар. Деникиннул къазахънал иш шикку ца хъис хIаллайри бачинтIисса. Зун ва цIана ккаккантIиссар зула душмантал гай бушиву. Мунийн бувну, кунная ку мазру буллай, авлия машари. КIулну бикIияра, ххув хьунтIисса ахиргу журу! — тIий ия, ятIу-кIиригу ивчуну, исвагьисса ссирссилттащалсса авурсса адимина трибуналия.

— Саэд, ина жухь «угъраштал» бакъа къаучайссия. Утти «уссурвал» цукун тIутIи хьуссара? — цIуххуна, мангъалгу рирщуну, марцIну, оьрусса костюм лархсса лахъ-лахъсса оьрчI-адиминал кIанахь.

— Зухь, хъус-кьинилул заллухъруннахь, «угъраштал» на танигу учайссия, ттигу тIутIиссара. Мискин-гъаривтал танигу уссурвалъя, ттигу ди. На наниссара, — Ибрагьиннул бавщуна.

— Щилччаму итанссара! — увкуна халкьуннава щилъяв.

— Щилли къаитайсса! На ваних ласайссар ххуллу! — ххювабитугу канихь чIувин бувну, ярагъуннил балгусса арамтуннавух махълахъу кьянкьану шаттирду ласлай авчуна. Ганал хъирив, ганая тамансса арх-архну ганал нукар (телохранитель) ингуш АхIмадлулгу дуцI бивхьуна.

— Зуй аьй дакъассар, уссурвал, зу вайнналлу хъяврин бувсса, хъинсса вирттал бухьурча, вайннал цала бувача ттущалсса, — укуна ялагу махълахъул, ттупангирттащал, зюрнав-накьарттащал, ттугъашал аьрайн кунма бувкIсса хъачIиял чиваркIуннал чулухунайгу ивкIун, Гъумучиял авадан арамталгу, ка тIиртIуну ккаккан бувну. Ганал ци тIива кьай да, тIий, хъачими куннах ку буруглай буна, Габиевма шяравунай ахьлавгуна.

— Вартал жува арамтал бакъассарув?

— Да, жува вакссава яхI бакъассарувкьай?

— Да танал та бакI личин дансса акъассаривкьай? — тIисса чIурду ялун личлан бивкIуна. Цаппагра хьхьичIа увкьуманал хъирив шяравунмай левчуна.

— Агь учIиакъуй, цулкIлул магъ ккаккан дурунни, лякъин къахъанай ур! — тIий шярава ца адимина зана хьуна.

Барзулавн дахьва утти дакIнин багьуна къазахъ Гъумукун биявайсса, цащалагу дучри, миния гьич, бакIрал ххуйсса вирищар бусса. «ЩилчIав аьрал Лаккуйн бувкIун, тачIав хъинбала къавхвуссар» — тIисса пикри хьуна ганан га цIана.

— Вагь, хаварсиз баргъния лагавай бивкIун бур. ЯхI бала, чIал шавай буруча, — Бадрижатлухьгу увкуну, Барзулавл чайн мархь гьуз бувна. Ххуллийн багьайхту, шаппай нанишиву кIулсса дучралгу бущи дири бувна.

— Ккавкрив балшувикI? — цIувххуна буттал.

— БалшувикI цурар? — суалланийну жаваб дуллуна душнилгу.

— БалшувикI хIуриятрал, инкьилабрал адиминар, балшувикIтал паччахI экьи увтун, хъуни зунттурду, чIяру хъусру дунащал биллалимири, мискин-гъаривнай аьтIутIимири. Шалай акъаяв, Гъумучиял багтуращал хъуру бизлай!

— Танан цIа цуякьай?

— Та Габиев Саэдъя. Ккавккунав танал жиндрал хьусса хъачIиял агьлу ца махъ куну бахIайсса. КIай та угьан, къазахънал хьхьичIун гайннал хIурматранъя бувкIсса.

— Виричусса адимина ия, душмантуравух кIукун лагайсса.

— Виричуния, ия, утти кIайннахлу къазахънал агьалийнайх кьини дуккан къадарча.

— Циванни кьини личIи дуккан дан, балшувикIталгуния оьккину къатIий бусса бур?

— Валлагь къакIулли. Интту Гъумучиял буржуйтурая балшувикIтурал гужирай шанма миллион дишалдаран лавсунни. Къалавсун личIи бучIияв: мискин-гъаривнан дучIан дурсса хъусру цанна ччи-ччикун дарххуну, ца багьлунсса затрах, ацIва бурчу ликлай ва багьалугъ дуртунни.

Щукру алхIамдулиллагь

Щин буржуйнахь дакъасса:

ХIусайннул кулпат кунма,

Мякьлил лиян банссия.


Ссалун бузма ласавай,

СсахIлин лачак ласавай,

Жалим хъаинил буттукьри

Буржумтурал бувххунни.

Ца мискинсса адиминал хIайван бакьинсса хIарим бакъар. Хъусращиял зунттурду, Щардал лухччив Гъумучиял багтурахь дур. ВицIхъиял найпнан гайннал ца кIанава азарва ттукку ххалал байссар. Мукссава мукунгу къабучIирхха!

— Гьай-гьай къабучIир.

Укун найма ккавкмур, бавмур цаннахь ца буслай, ппу ва душ, ххуллу бялахъан буллай, цIаннал я бахIиннин шаппай бивуна.

Цаппара гьантрава Макьуевлул хъатIул сий дан Гъумук битлатисса ттупал чIурду лагма щархъайн бавуна. Габиевлул ва Рашкъу Кьадинал къатри къазахънал пIякь чин бувна, тайннал гьарца шяраваллий кIусса гьиву дирхьуна. Ххюва ниц, ххюцIалла чухъа, ттуршра пут къалмул ца нюжмардува Гъумукун диян дан тайннал Мюахъияйгу ялув бувна. «Дакъаная ккуртту арулуннащагу ликкан къашайссар», учай аьндиннал. Дишалагу ду-дунаща ларсун дакъа цукун лахъанссия. Миккугу хъунмур гуж Барзулав кунмаминнайн багьлай бия. Барзулавл хъинну къаччайнна хъинсса чаргас кIили дуллуна. Шяраву увагу усса мукьа-ххюя ттуршама адиминал кIакссара аьчIа лахъайссияв. Мунийн бувну даххан багьуна жяматрал лухччив. Кьува гьапттавагу къабувну, къазахъ махъунмай лавгуна. Къашайвахха гайннаща ца лакрал буржуйтал ябуллай бикIан!

ЦIахъардал къуманиву гайннал Гьарун Саэдов аьщун ивзуна. Мяйжаннугу балшувикIталва хъинсса бивкIун бур, мукIру хьуна Барзулав, гьарца затгу хIисавравун лавсун.

ЧIал къавхьуну Гъумуксса кIяламиннал начальник Мутаев Гъунив ливхъуна. КIяла къазахънал аьрал Аья-Кьакьалуву даргаллал бухлаган бувну бур, Гьумукмигу лакрал цацIухвасса баннин хьхьичIа ливхъунни, — тIисса хаварду халкьуннавун багьуна. Щархъурду щурщурдай щарай дия. Мюахъгу жагьилтурал ххю-ххюя, ару-арула, ацI-ацIа усса ккуранну шайва, тай, солдат кунма, занангума бикIайва. Тайннавун аьжаивсса гьавас багьну бия. ТайннацIун душругума цIусса балайрду тIун бикIайва. ХьхьичIва эшкьи-ччавриха, вирттаврахая балай бикIайсса, утти халкьуннал зумува бия:

ПаччахIнал кьапулий!

Мусил гюнгутIи,

БурхIлу хIура бувккун,

ХIурият дагьри.


Жям шаву, ца шаву

Жула кьувватри.

ЛичIий къадуванну

Ца хьусса дакIру.

Барзулавл Салман тIисса ссил арс ия. Щар дурцукун, вайми-вайми къатлухун багьайссия. Салман жагь Гъумукун, жагь ШавкIрав лагавай, чая ликъаккайва. Ярагъуннилгу алгуну, та ссах заназиссарив, щинчIав къакIула. Му сававну Барзулав таная щала рязину къаикIайва. «Большевиктал кунма захIматкашнал мурадру бакIрая ччаннайн щаллу бансса цучIав къавхьуссар», «Адиминаву большевикнал къирият дикIан аьркинссар», «Гьай-гьай, жу большевикталлу» — тIисса Салманнул ихтилатирттаву гьарзану тикрал хъанахъисса ца мукъух халкьуннал къулагъас дуруна, мунийн бувну, цайннагу «Большевик» куну чулий цIа дирзуна, мугу кутIа бувну, лапва аьщуйн щун бан «Агъахъал Балшу» учайва.

ХIакьину Балшул цаппара жагьилтал цаннийнма бавтIуна. Гайннавух Барзулавхъал Малик, Алла Буттахъал Садикьгу бия.

— ОьрчIру, хавар цирив кIуллив, дустал? — увкуна Салманнул тайннахь... ЦIана щала Аьрасат кIи бавчIуну талай бур. Жунмагу жува бацIансса чулухалу кIулну бикIан аьркиннихха. Жуварув яла яхI бакъами, жуварув яла тархъаншиву къаххирами? Жу, большевиктурал дишалартту яла аваданминная ласайссия. КIяламиннал дайсса къеллу ккавкнав: хъуслил заллухъру бигьа лаган бан, тайгу цивппа бивтун, мискин-гъаривтал ссуй бувунни. Ттупанг канил къабугьайсса, ницI оьрмулухун янин къаккавксса пакьиртал ттупангру, ницIру машан ласун бувну, диян дуллали бувна. Та куццуй лакраву урхха чинсса Гьарун лавмартну аьщун ивзунни. Гай ххув хьурчания жува бургъил чаннацIава банссару.

Циняв лакрал, щала Дагъусттаннал язи-язими арамтал наниссар Щурагьун кIялами ккуччу бан, жула бияла жула кIунттихьхьун ласун. ЯхI бусса арамтал Мюахъгу бушиву жувагу ккаккан бан аьркинссар. Зугу ттул дакIсса бухьукун, ттущал нантIисса бакъарув? Ци чара, ссурахъуй?

— На хIадурссара, валлагь. Мяпжанссар ва ххалав буклай даврийн бнллалисса чIумал на янила укьаву буттан къаччантIиссар. На танахьгу къацIувххуна наниссара.

— Ина Садикь? — цIувххуна Салманнул танахьгу.

— ИвчIангу, уккангу вищал нагу уссара.

— Къарязийсса зувугуния акъахьунссар? — увкуна махъминнахьгу.

— ХIатти буриввар! — жаваб дуллуна жагьилтурал.

— Жула халкьуннахлу, жула оьрчIал талихIрал цIанин талан жунма кьисмат шаву — му жула бахтир. Туну хIакьину-гьунтти хIадургу хьуну, сарану бургъищал жува шярава буклакиссару.

— Буклакиссару, валлагь, — рязи хьуна циняв.

Балшунгу, танал гьалмахтурангу кIула шяраву щичIа ци дуссарив, дяхттава тайннал щихь ци дула учинтIиссарив, агьалинахь щил ци бусантIиссарив, хIисаврайн лавсуна. Кьунниялай, цIаннал я бавхIуну, учIайма даврия учIайхту, мангъушнал бакI шярава оьвкуна:

— Канакисса ччатI, хIачIлачIисса щин кьариртун, къатлуя чув ва цIана батIай ккурчIав нанияра, — тIар! Баяра да!

Аварасса чIумал ялун биллалисса хавардах мякьсса жямат вах куну бавтIуна.

Тти вичIи дишарала,жувагу ччяни къуртал хьун, — увкуна юзбашинал, халкь кьабагьуна. — Айихьу, Салман.

— Лаккуй вания тийнмай хIукмурду щура хIукуматрал [7], большевиктуралли бачин буллантIисса. ЦIана гьар кIанай кIялами, контрреволюционертал лихълахъи бувну бур. Зун бавхьунссар Аья-Кьакьалуву кIяла аьралунная даргаллал цукунсса кьассав бувссарив. КIяла къазахъ жува ду-дакъамуницIа, Октябрь инкьилабрал жунна дуллусса тархъаншивруцIа банъя нанисса. Ккавкнав, Гъумукун бувкIун, тайннал дайсса биявуршивуртту. ЦIана лакрал циняв щархъая, щала Дагъустанная вирттал хъинми наниссар кIяламиннал ялун ххяххан. Гьар кIанай гай бух хъанай бур. Аьркиннихха къурталва бувну, тархъаншивриягу хIаз ласлан. Хъунмур кIанттун ччай бия ца кьуя адимина жула жяматраягу кьатIу увккун. Ттун кIулли бакIрай кьяпри багьавай бивхьусса арамтал Мюахъгу бушиву, — къуртал бувна цала ихтилат Салманнул.

— Хулара, оьрчIру, цу-цума гьанну? — юзбашинал лагмава ябивтуна. Ца чансса хIаллай ссихI дуккансса къавхьуна.

— Гьурала, оьрчIру, гьура, — тикрал бувна юзбашинал цала мурад.

— Вана ва на наниссара, — увкуна Барзулавхъал Маликлул.

— Нагу наниссара, — рязи хьуна Садикьгу.

— Чичара ттул цIагу, увкуна ХIасахъал Бадруттиннул, Амирхъал Микьдадлул.

Ца мяйннал гьан бакIрайн лавсуна.

— Чвал щаллу арча, нагу навияв, — увкуна цаннал.

— Хъинни, АхIмадий, анну, — му бурж цала бакIрайн лавсуна юзбашинал ва Салманнул.

— Зун кIулли ттул я чву, я ярагь бакъашиву, — миннул дузал арча, нагу учIанна, — увкуна цаманалгу.

— Инагу дузал анну, Аьвдуллагь, — махъ буллуна юзбашинал.

Укунссагу хьуна ца арула. Ххишала гьансса къавхьукун, юзбашинал увкуна:

— Ца ххювабитугу, чугу ина булунтIиссар, Кьурбан, дучри булунтIиссар ина, АхIмади, ина, Ибрагьин, ина, Рамазан, ина, Мачилав, ина, Исяй, ина, Къайсар. ВичIа бур ттупангру, Дядул Аьвдуллай. Инагу шанма ттупанг була, Халил. Зугу ххюцIа-ххюцIалва патрон булара, Муса, СалихI. Аьрайн нанисса къатлул кIюламиннан вакьпулул яттих ва къалмух азихъру банну.

«Гьарзар, къахьунссар», — тIутIиссагу хьуна.

«Гай къазахъ бувкIукун, вилссагур къатта ччуччинтIиссача, улу туну инава, вихьхьун чугу, ярагъгу та Садикьлул булунссарча», — тIий, юзбашийнал ва Салманнул баклакимигу лахIан бувна.

Гьунттиймур кьини, янна ус дакьин дуллай, турду дайл дуллай, ттупангру марцI буллай, азихъру хIадур буллай, дучран али-кIилтталсса буллай ларгуна.

Сарану, баргъ шяравун щилай-къащилай кьюкьлул хьхьичI ятIулсса ттугълищал лахъ-лахъсса бурттигьу авцIуна. Ганал хъирив дачIучи ва зюрнавчи бия. Яла махъмигу цала-цала дучрай куннал хъирив ку кIи-кIия бавцIуна. Гьарцаннал кIиллух исвагьину бавхIуну лухIисса варси бия. Гьарцаннал ттиликIрахун бувтун ттупанг, лялу дархIуну тур, гьарцаннай даркьуну чиллу-чухъри дия. РахIурду, ттилижайртту, бурчул усругу ларххун щинчIав личIину сан бакъа, бурчIилува бикIайсса арамтал, утти цайми инсантал хьуну, личIинува ххуйну чIалай бия. Гьалмахщартру думи лапва лази лавкьуну, бакIру гьаз дурну бия.

НукIува, дучрай буртти бикIланнинва, кIай зюрнав-дачIухун ца-цал къавтIун бивзуна, яла мачча-гъаннайн хъямала багьуна. Утти командирсса Салмангу хьхьичIну лагмамигу виримукьал буцIин бувну, гай Гъумучиял чулийнмай ххуллийн багьуна.

Вай гьарца зат Бадрижатлул яруннан ккавккуна, вичIан бавуна. «Ва душния оьрчI айсса кIану бивкIссания, буттая дирцири дулувияв», — тIун икIайва Бадрижатлул ппу Бадрижат ххирашиврул. «Аман навагу оьрчI, адимина кунма, цIана тайннавух гьан», — увкуна утти цила Бадрижатлулгу цихьва цила. «Тти лавгнахьур цIуллу-сагънувагу увкIния», — тIий, аллагьнайн ладизлайнна дия къумасса Аьишат. Барзулавнан кIулссия арс хIакьину аьрайн нанишиву. КIулнугу, кьунну ххалату шавай къаувкIуна. Ххалав бувкIунахь кIанал:

— Шаппа ци хаварду бия? — куну, цIувххуна.

— Жагъилтал аьрайн лавгунни, гайннавух зула Маликгу ия, хъинну учIаннав! — увкукун.

— Ити ивкIукун, нагу ганах цадакьа къабаннача, — жаваб дуллуна, виричушивугу цайминнал дурну, тархъаншивугу чил каних ларсун, цайна мютIи къавхьуну аьрайн лавгсса арсгу цахава зий шава ччай ивкIсса Барзулавл.

* * *

ЧIал къавхьуну жуламиннал Щурагьи лавсунни тIий, бавуна. Тания мукьах аьрайн лавгми бучIан шин ххишалагу хьуна. Дагъусттаннал ятIул партизантуравух гайнналгу щала Кавказ ккуччу бувна. Ххушаврищал гай шаппай зана хьукун, циняв ххари хьуна. Так ца мискинсса Истарал укуннагу гъаргъсса дакI ялунгу гъюжу дурккуна: Моздок ласласини, танил увагу усса арс — Расул кIяламиннал ккуллалул щях ишин увну ия.

Тагьар махъмигу личIину ххари хьунсса дакъая. Дагьусттаннал ххуллурдай къача-къучшивуртту дия. Дахлахисса хъусру лапра чан хьуну, багьри лапва лахъ хьуна. Спичкалул ттуп цир? Мугумали азарда къурушрайн лавхъуна. Арцурду жагь Николай паччахIналсса, жагь Керенскийлсса, жагь советиртталсса занай дия.

ХьхьичIава кIинттул арандалийн арив гьан байсса ятту утти къача-къучшивурттаха, дяъвирдаха зунттавува битлай, лазуни дакъа чIявусса ливтIуна. Кьянатшиву ялтту ларгсса щархъаву дукия лапра чан хьуна, агьали уртту-щинахун багьуна. Аваданминнаща зевххусса къамри, яннарду мискинминнайх дачIайва. Мунийнугу, бакъа чара шаву бакъа, цу иял хьунссия.

Муна му чIумал Барзулавхъай кьини дарцIуна: Барзулав щарнил хъунаману ивтуна. 1920-ку шинал ссуттил махъмий гьантрай яруссаннайн, щура хIукумат дирхьуну къуртал дан, ХIуцциял Нажмуттиннул аьралуннащал талан, вирттал Мюахъагу гьан бара тIутIисса чагъар бувкIуна.

Цала дудакъашиврулсса бан къабюхълахъисса, лаххансса, дукансса дакъасса, буртти икIан чву, лялу бахIин ярагъ бакъасса арамтал аьрайн бачин бан бигьа бакъая.

— Ина ттула ссуйл арс, Малик ттула арс, Садикь куяв ттунма къаччи-къаччинугу, нава юзбашигу ухьукун, на гьан банна. Яламиннахь гъалгъа тIун захIматри: агьали кIюлану, аьзизну бур, — увкуна Барзулавл масала жяматрай бишиннин маслихIат ккаклакисса Салманнухь.

— Агар ацIния шама-мукьавагу адимина къауккарча, на большевиктурал ссанчIав ккалли къауллантIиссара. Ниттиуссу, миннатри, ттул лажин лухIи хьунмур мабара. Дунаща ларсун, дакъаналсса дузал дан аьркинссар, къананима буржлу ан бюхъайссар нанима щаллу ан, мизитрал хъуслия аьрайманал кулпатран дуки-лаххиялулсса бан багьантIиссар, — бувсуна Салманнул Барзулавхь.

Мяйжаннугу му куццуйсса чараннайхчIин Мюахъату ца чIирисса кьюкьа яруссаннал дазуйн тIайла дуккан бюхъуна.

Ца ацIва гьантлува Бадрижат кIюрххилссаннун гьавккури буллай бия, иникIмалул лиссурттайн кьюч бивгьутари, ххарачIатIул кьувкьутари, урцIи къяртIа тIий дия. Аьишат ппал дюхлай дия, Барзулав нерпахIрайгу бивхьуну, Кьуран ккалай ия, оьрчIру лахъруй бувтсса цIихълул шаний хъун баркьутралу бялахълай бия. КIачливу руг буллуну цIу ларчIун дия. Щаращисса кIункIурдуй шахьлахьисса куйл дикIгу, кIачливу ччучлачисса щулугу нахIусса, тIааьнсса кьанкь гьаваллавух ппив дуллай бия.

— Бивзрув, цучIав акъарив? — тIисса чIу хьуна ларзула.

— Цу ур?

— Яварала, цу ур? Ухху учара, — Барзулавл луттирая бакI гьаз дуруна, Аьишат кьатIув дурккуна.

— Духху, духху, ПатIимат, за бакъарча, духху.

— Бивзрув, — увкуна цIунилгу дугьарасса, тIартIсса янналувусса, цимилгу къурхьри бивчусса бурчул усру лархсса щарссанил.

— Дирзрав инагу. ЩядикIу, ПатIимат, — Аьишатлул ганил лув кIану бивхьуна.

— Барчаллагь, дарцIунна мадара банна.

— КьадикIуча, къис уча, — хIала увххуна Барзулавгу.

ОьрчIру, пахъ багьну, вичIи дихьлан бивкIуна.

— У-у, на лахъи къалаганна... Барзулав!

— Гьай, ПатIимат.

— Ина бунагь къашайсса хIажи акъаравварчу?

— Ухьунссара.

— Вин нач дакъаяв?

— Ссая?

— Аьрайн гьан ан, вин та ятин акъа къалявкъунав?

— Ттуламигу тIайла буккавхха.

— Вилама гьан увхьунссар, та ивчIарча, вай махъ буну тIий. Вил вай хъуслин бухьурча, ттул тагу шярайх уклан аьркинссияхха, — ПатIиматлул шанийсса оьрчIайн ка тIиртIуна.

— Ми на гьан барчагу, щилчIав къабуцинссияхха.

— Гана, уцайсса ттулма вин леча-леча хьуну лявкъуну хъина. УчIан а вацIана ттул оьрчI шавай, ттул Шамсуттиннул бакIрая чIара дагьансса чара бакъассар.

— Акка ПатIимат, тти ина лапра кIяла буллан диркIунна. Тай на ттула хьхьичIа зун, ттула хъу-ххалав за гьан бувххай дурав?

— Ина вила кулпат инава ябанссар, вилсса зана къахьурча, вай бур, нажагь Шамсуттиннун къахьунсса хьурча, на ци бантIиссар? Бусса оьрмугу тIартIунна, инил лякьа къадурччунна лавгсса на, тти сагънура гьаттавунгу духхавав?

— Гьарца аьрайн лавгмагу ивчIава тIий бакъассар, ивкIумагу шагьид шайссар. Ина кунмаминнал оьрму ххуй баннихха талан лавгсса.

— Пахру ба тукун лагайсса оьрчI вила лякьлуя изаврия, — лях дурххуна Аьишатгу ласнацIун бакьин бан, бакI дирхьуну иникIмалул кIичIугу ПатIиматлул хьхьичIун бувгьуна.

— Дулун кашину личIаннав, къачча: хIакьину миннул дурччуну, гьунтти ци дукави! — ПатIиматлул махъунмай бувсса кIичIу Аьишатлул канища багьавай ливчIуна.

— Туну гъилисса ххув чиннагу щядикIу, — увкуна Барзулавл.

— Къачча, дурччуну дура, — ПатIимат, никъурай зана диркIун, ттявх чин дурну нузгу рирщуну, ларгуна.

— Ци аьй дави: байтурман дур, ниттил лякьа кIириссар, — увкуна Аьишатлул.

— На личIий ци бави. Аллагьнал тай тукун ляхъан бувсса тукун бикIанни, — къуртал бувна ихтилат Барзулавнал. Кулпат кIургулттул лагма лавгуна, Барзулавнал гьарцаннан дикIул хъис буллуна.

* * *

Дия ккашилсса 1921-ку шин. Лахъисса шанна шинай ссавурданий ялугьлай ивкIсса, дяъвирдава сагъну увкIсса, Садикьлул мурадрал хьхьу ахиргу дуркIуна.

Бия гъилисса иминсса гъинтнил гьантри. ТIимур хьусса Садикьлун хъяк, ххари хъанан бакъа бакъая. Амма архIалчунал мажлисрай лях-карах, хуларч ХIамид, ца ита бакьила ссурахъуй: да зу цукуннив буру, ца хъис тяхъашиву даракьай да, тIий унугу, душру бучIан бувну, балайрду тIутIи бувнугу, ххари мишан дуллалисса Садикь дакI дуну акъая.

Ци ккаши бунугу, Лаккуй хъатIи байма букъавну къаикIай, байналгу духIин дуну бай. АрхIалчусса Амирханналгу ччатI чIумух бурувгун, аваданну гьавгъуна. Мажлисрал ххуйшивруха дунияллул ду-дакъашиву хъамариртсса хIалучIалт тяхъасса хавардай, хъярч-хъяхъавурттай бия. Садикьлул дакIнийрив вярчIу багьну бия. ХъатIи байбишайхту чятирданиву къурув мина дирхьусса Барзулав шавай уцин къавхьуна. Вана ва на лахъайссар кьини, зана маикIара инагу, вил ппугу, куну, душнихъалми ишру Аьишатлул бачин бувна. Цанни, цанни? Душ ттун бакъа къахъанай, нину ттун бакъа къабуллай, танал арс ттущал оьрчIнийгу, аьрайгу архIалсса ттул уссу. Циванна на Барзулавнан вакссава къаччан хьусса? На щияр, ссал оьккиссара? тIий, зана-зана икIлай, вава пикри буллай ия жалинчу.

Ахиргу шярава щютIлил, вев-гьайлул авара лирчуна. КIичIиравалу чирахъирттал, жалин ялтту тIанкI чин бан бивчусса къавтIал чанна лахъан бувна. ХьхьичI гьаржлущал яла душнин ва оьрчIан гъанми, загълу-загълунми арамтал най бия, яла кIяласса сунттул лачакрал пардавгу руртун, кIира щарссанил тиха-шихагу бувгьуну, жалин най бия. Ганил хъирив ччергъилттухун жалин диян дай макьандалий душру балай тIий бия:

Дизу гьалмагъайл бавай,

Муркъилул къавтIи бича:

Вила къатлул хьулухун

ХIурулъин бивуннича.


Ттинин жугу ябарду

Паммалуву кIукI кунма,

Тти зуйнгу аманатри —

Гунттуву муси кунма.

Жалин аглан бан кIичIиравун жагьилтурал даркьусса аьравартту гъагъари дуруна, жалинчунахъал хьулух бивчусса къавтIилуйх жалиндалухь тIанкI чин бувна, га тапшур банку оьрчIахъал ганил хьхьичIун буккан бувсса чIава оьлил вичIи кьуркьуна, хьулувух бухлахини, Бадрижатлул кьацIливух Садикьлул ниттил Жавгьаратлул, цIуллу-сагъшиврущал барачатну бухлай хьуннав, куну, ницIал кIисеа бугъуна. КIилчинмур бугъаннин, щилъяв хъап куну, кIичIу бакъа-къатIа хьуна.

АрхIалщарнил нацIу къукъу, дикIул бухличча ялувсса пулавлул вяртIа, ччатI, бакъухъ бусса аьму столданий бивхьуна. Жалин, лув кIаралугу бивхьуну, мурцIу щябивтуна. Танил, тахтгу бунува, щяв шану бувтуна, архIалчу ва наврузбаггу ялун бувххуна.

— Бисмиллагьи рахIмани рахIим, я рабби, ссмт хъинмур хьуннав, — увкуна Амирханнал. — Тти жу гьаннуча, зува цаннал ца лавсун, нахIу шияра. Хьхьурду хъинну.

— КIюрххил хъинну, — увкуна жалинчунал.

Цивппалу личIайхту, Садикьлул — Вагу цир? — куну, пардав дуркьуну, буцурдуйн руртуна. — Хъинсса бияннав! — чIурлил къукъулува маччарал пинжан хIавчIуна, Бадрижатлунгу бувцIуна. Танил, ххугу куну, столданий бивхьуна. Дукралиягу гьинцI-кьинцI куну, утту бивхьуна.

Амма душнил ай на сагъ бакъа бура, ци хьунххура ца хьхьуну хъамалу битаврил, укун-тукун тIий, оьрчIахьхьун цийнна ка щун ихтияр къадуллуна. Тарсъсса Бадрижатлуща бюхъайссияв мукун къазун! Садикьлулгу иш гужрахун къабувтуна, мархь мюрайва бивтуна.

«Аьщух» ялугьлагьисса архIалчунахь танал, ина вила утту ишин шавай насу, ниттиуссу, увкуна. «ЦIаъ-цIаъ-цIаъ-гу» — тIий, бакIгу кIутIу дуллай. Амирхан рязи акъана шавай лавгуна. «ОьрчIрув шивунма буххарча къахъиннив?» — куну, Садикьлул бярчIурдавух, чIира ккутIавух вичIи дихьлахьимигу, нач дурну, ппив бувна.

Цилла дуллалимур ссайн    дукканссарив  кIулссания, хIатти ция душ гукун зун!

Жалин гьантта бивтун бур тар, бавривкьай да, — тIий, лулттува пиш-пиш тIий, хъяй бия душнил ва оьрчIал къадустал, — душния щарсса дан чув икIан аьркинссар. Ми мукун тIий бушиву Садикьлун кIула. Амма га гьарзат багьайкун хьума куна ия.

«Хху хьусса» Бадрижатмур загьру бюххуну бия: ганин ци кIула халкь дакIни-мазрайн къабагьайсса затгу тIун бикIайшиву!

Аьйнилавнал душ Бадрижатлул хъинсса дус бия. СсувхIатрахсса душварава тавханттувун танийн оьвкуну, Бадрижатлул танихь дакIнийсса бусуна:

— Гулайсай, вия кьюлтI бансса ттул цичIав бакъассар. На ттула авлияшиврул кьунну Садикь ттучIана гъан хьун къаитав. Тти вин чIалай бур халкь ци тIий буссарив. Му гьич. Мунил дазу жу ччяни рищунну. Бала хъунмур цамурди бусса, гьалмагъайл ттун гьан дурсса янна ттущал шихун къадуркIссар. Тай жунния дакъа хьуну дур. Ттун хъинну кIулли тайннун ци бунугу вил уссу Аслан ХIусайн сававну бакъа къавхьушиву. Укун куну тIий, вин къаччангу мабикIара, суд-диваннахун буклакисса кIанугу бакъарча, нагу вин лахъан къахьурча, хъама къабитаннача, вин дуниял тIитIача, тай ляркъуну, ттул ниттичIан диян данмур бува. Винния баллай бухьунссар шяравалу ци тIий дуссарив.

— Баллай буркьай.

— На хъус цIиккинна тIар хьусса, муниятур тIар на вайннал яннагу лариртсса, ка щунгу къабавцIсса. Барзулав «хъус чанну, чIярусса дакъа хьуну усса ур».

— Бур мукун тIий.

— Вин кIуллихха ми ихтилатру ссайн буккайссарив?

— КIулликьай. Агар жул къатраву духьурча, на тай ца ссятравун шиккун диян даннахха.

— Дува, ина цIуллу бувча, — вирищарнил душнихьхьун аьтрилул шуша, карщул къатта ва бакъухърал къалагу дириян дуруна.

Мяйжаннугу ца ссятрава Гулайсал цала ппалату дуккан дурну, янналул далухIи къатталу тIулунттувусса оьнкьураву дирхьуна. Ца чансса махъ Аьишатлул чIаххурая, Аьйнилавхъанния «кIарттуву цIу дишин» оьнкьурал парачи бувцIуна. Бадрижатлул ва Гулайсал гъалгъа бувну, цаппара хIал ялагу хьукун, кIава къатлуву, далухIигу хьхьичIун руртун, Аьишатлул Жавгьаратлухь лапва кутIасса ихтилат бувна:

— МицIгу — тIама, шигу — къама, сукъагу — лас, арчIайри чугу — чу, оьргъу ттупанггу — ттупанг, вайгу хъус, зугу халкь!!!

— Гьуя, иху Аьишат, жу цичIав къатIутIиссару, лурдай-ларай ссихI къадуккарду, — лиргъ тIун диркIуна Жавгьарат. Махъуннай зана дикIайсса, вичIи дишайсса Аьишат дикIайссияв! — дурккун ларгуна.

* * *

«Арулва бунагь — залуннай, ца бунагь цуркуй» учай лакрал. Щак Аслан ХIусайннуй бакъа бацIлай бакъанугу, къел танал дакъа къадуршиврий. Бадрижат щала вихну бакъая. Утти щак марцI хьуна. Щак личIи къаучин бюхълай бияв!

ДукIу интту Бадрижат къурув ца къарищал буркибуву дуллай бия. Бадрижатлул жагьилсса къепри ххуйну зий буну, цихьрасса чIила къарихьхьун дуллуна. Щюлли хьусса чIанччан бахьлаглагисса къурух хьхьем риртун дия, ссавнийх лухIисса ттурлу даркьуну дия, баргъ бивсса-къабивсса чIун духьунссия.

— Бивзрув, тIайлабацIуртту, чIила дакъанахьхьун дулунна, — тIисса чIу хьуна ялату

Къари ва душ кIийнмай, марщайнмай бурувгуна. КIий сур-кьяпагу бивхьуну, оьрусса костюмралух щирбитругу ларххун, авурсса жагьил пиш-пиш тIий ия. КIана кIая кIа нукIу жува кIицI увсса Аслан ХIусайн, Аьйнилавнал чIина чIивима арс.

Аслан ХIусайнгу ппу куна ка усттарса, кIанаяр гьарзану хъус лякъай хьусса ия, Ленкораннай ляхълайгу ивкIун, кIа гъинттул шавай учIайва, кIукун марцIну исвагьину янна лаххайва.

ХIалтIилия увкIукун, ссайгъат букан учавай, хъамаличу укIукун, та бизар къахъанан таначIа щяикIан учавай, ивчIаннин хьхьичIава кIанал буттал Аьйнилавналгу, утти кIанал цалагу Барзулав чIявуну цаланин уххан айва. ХIурматрал ххихху ивтун, Аьйнилавхъал хъанхъахъислийгу я бавцIуну, оьрчIгу бажар бусса чIалай, Барзулав рязигума хьуну ия, Бадрижал Садикьлуя лиян бувну, Аслан ХIусайннун булун. Я душ, я нину микку Барзулавнаща мютIий бан къавхьуна. Муния махъ ца кьини цалла цIияллай шанул лях лавгун бунува, Бадрижатлул чарсса дарвачраха щилъяв кьуркьуну дия. КIира кюрщангу бакI дирхьусса чарийра лирчIун дия. Му даву шил, циван дурссарив личIлай личIин къашавайсса гьантрия гьаман кIа Аслан ХIусайн къурув лавгсса чIун.

— Гьай аммин жан, дула Бадрижатлухьхьун, — укуна къарил, душнил чулухуннайгу диркIун.

— Акъа хьула мичча, вилла чIилагу инавагу, ци чIилар вил дикIайссача, — оьккисса энчIгу дурну, душнил бакI тиха риршуна.

— Агь, маша аллагь! ЧIалай буриввар, Рукьижат, цихавасса хIурматран чIахху душнил буллалисса бусрав-барчаллагь? — цIуххуна жагьилнал нач хьушиву кIучI дан.

— Вища цирар бан шайсса?

— БикIайссархха бан шайссагу ци бунугу.

— Зу кIиягу аьркин бакъасса затру тIун най буру. Улу инагу вила ххуллийх, инагу маз кутIа ба, Бадрижат.

Хъахъи-мачIа лавгсса оьрчIал, учинмур къалявкъуну, душнихгу урувгун, бакI кIутIу дуруна, Бадрижатлулгу танах щях ухханну сситтуйсса ябивтуна.

Къаригу къурувра кьариртун, шаппай нанини, ххуллий Аслан ХIусайн ялагу Бадрижатлул хьхьичIун увккуна:

— НахIакьра ина ттуйн сси бизлазисса. Вакссава ттунма ххирасса вин на хъинбала бакъа бан дакIний акъассияв.

— Да ци хъинбала бан бюхъайсса балбазракьай ина?

— Вилла чарсса цукун дакъа хьуссарив бусарча, гьариввар?

— Вин ци кIулли ттул чарсса дакьахьушиву?

— Кьукьлакьима ккавккунтIий.

— Да бусикьай туну ци зий авцIуну ура?

— Цукун бусави, ина оьбивкIун бакъарав?

— Хъин бикIан личIи ттун цивхьуну бур! — пиш загукуну, душ мяйжаннугу мархлуцIакул баххана хьуна. Дахханашин чIалан диркIукун, жагьил вихшалдарай итххявххуна:

— Вихьвалура тIутIисса, гьа! Ина, зункIуллий бакIгу дирхьуну, шанашисса чIумал, ца кIяласса кьяпа, ятIулсса ккуртту дусса адимина вичIан хIаллих гъан хьуна, риртуну чIила, чарсса кьуркьуна, жипливу дирхьуну лавгуна.

— Му бусусса вин гьаксса хъунмасса барчаллагь. Амма на щилчIав магьар бивхьусса щарссара. Нагу, ттул гьалмагъайгу ма мукъурдилун бичларда. Ина архну, нахIуну икIу.

— Цукун икIава, бюхълай бакъар.

— Вин, бюхъан бувну, адимина куна, икIарча хъинссар.

— Я ина букъавцуну, я вил цIаний ажал лакъавсун къаикIанна.

— Тти на вихь бусав, нагу чил хьуссара, ажалгу вин аьркин бакъассар, — хъитгу куну, Бадрижат лавгуна.

— БацIу ччарча, мукун бакъа шайрив, — хъирив Аслан ХIусайннулгу увкуна.

Шаппа нину ва душ дакIнин бутлан бивкIуна кIяласса кьяпа бишайсса, ятIулсса ккуртту лаххайсса инсан, дакIнин утлан бивкIуна — мукунсса чув Садикь акъа акъая. «Циван дантIиссар ганал гьалмахщар оькки бансса къел? Цукун, циван лавхъссар га жула цIияллайн? Ча кIулну бивкIссар ганан душ кIий бусса? Юх, гьич ганал къакьукьинтIиссар! Му аькьлулул кьукьайсса зат бакъар», — тIий, ттиватти дардирахун багьуна Аьишат ва Бадрижат.

— Юх, му Аслан ХIусайннул цалла даву дикIанссар, га оькки ан, жува ганахун бичин дуллалисса.

— Гьа-гьа-гьа! Тти дакIнийн багьунни: мяйжаннугу тай гьантрай танай цайрагу дия тукуннасса янна, — цакуну ццах куна Бадрижат.

— Ди, туну му танал давур. Агь учIи акъуй, гьа, — увкуна Аьишатлулгу.

Ахттакьунай Барзулавхъанний цучIав акъая. Аьишатлул чIаххурайвасса Аслан ХIусайннуйн шаппай оьвкуна.

— ЩяикIу, — къатIа лу бивхьуна, жагьилгу ссихI къадурккун щяивкIуна.

— Аслан ХIусайн.

— Гьай, Аьишат.

— Къаххуйяхха, чIахху оьрчI: цанъя ина жул душния чарсса кьукьайсса? Жу вин ци оьбала бувссия?

— ЦичIавгу къабувна. Щил тIар, му пар кьуркьусса?

— На кIанттуву ниттил танира дархIуссара. Ина буси, жу вин ци оьбала бувссарив? Ина циванна жул аралувун ухлахисса? Вин ци ччай дур?

— Ттун вил душ уксса ва дунииллий ччисса цичIар дакъар. Садикьлул мунийн ка щавугу ттуща гьич бухIан къахьунссар.

— Иш туну лап мукуннив?

— Ди.

— Диша туну чарсса хъатлий.

Костюмрал урчIамур хъаралужиплива личин дурну, танал чарсса Аьишатлул хъатлий дирхьуна.

— Зулламур дурив?

— Дур. Туну ина ттул душ хъинну ччайрив ва даву дурсса?

— Ди.

— Садикьлул ттул душ цанма ччишиву талай турлих ласлай, жяматрал хьхьичI бугьуну ккаккан бунни. Ина «эшкьи хьуну, ацIан къахъанай», махъа цурк бувну, акси бан кьаст дурунни. Ина кунасса учIиакъун хьунсса душ баяр, на ва лякьа ххядуккантIиссия. Изу, акъахьу, ххишала жул чулинай урумагара.

Аслан-ХIусайн маз бухIуну, щултI ивкIун, увккун лавгуна.

Вана ва иш яруннал хьхьичI бавцIуна Бадрижатлун та цила хъатIул кьинигу, ванил щак лаган бувна танигу Аслан ХIусайннуйн.

* * *

Ласнал нину, ласнал ппу Бадрижатлул лавай бивкIунмасса бия, ласнаннив ганиха чIалачIин дакъая. Утти цуппа жалингу хъиннува Садикьлухух лаглан бивкIуна. Садикь цувагу ччан къахьунсса акъая. Гьаннайсса, гьарзатрал щаллусса, ичIувами куннащал ку нахIусса Алла Буттахъал къатлуй щар мяшну дия.

Дарусса кьини, чариврагу къакIулну, бургъил хьхьичIун кIяласса ттуруллул къурхъ дагьай. Цаппара хIал хьукун, тиха-шиха хаварсиз дуклай, гьарза хьуну, кьини тIааьндалия гьан дай. Мунихава лавхьхьусса иш Алла Буттахъангу хьуна.

1921-ку шинал, оьинтту Бадрижатлуйн Гъумукун почрая мяйттуршра къуруш арцул ласун оьтIий бувкIуна. Бадрижатлул чIарарду дарцIуна: ца-цал оьккисса щакгу нахIакь къабагьайхха. Чагъар цинянная кьюлтI бувну, Бадрижат буттахъаннийн лавгуна, ганил ниттихь увкуна:

— Аман гъарин, бавай, укунсса ссайгьат най бурхха жуннийн, ва цирвав?

— Валлагь къакIулли, ттул душ. Жунна арцу гьан дансса кьатIувния жула цучIав акъар, — бакI хьхьичIун руртуна Аьишатлул. «Вай щил ча гьан дурсса арцур?» — тIий, ниттил ва душнил тамансса бакI цIуцIаву дуруна.

— Тти цир бантIисса? — цIуххуна душнил.

— Гьаксса данмургу личIлай дур, личIлайнугу, гьунтти Гъумукун «базаллувун чан-кьансса янна-ус ласун» гьан багьанссар. Инагу ттун кумагран бачу.

Гьунтти кьини Аьишат ва Бадрижат «пуч начанникIнал» хьхьичI бавцIуна.

— Ивзрав, Гъази, — укуна танахь Аьишатлул.

— Бивзрав инагу. Чабукру, — жаваб дуллуна Ккуллал лугъатрай хромрал чакмардайх оьру чухълул галифе, ганил ялтту гукунмасса гьухъа лавхсса аргъиравусса адиминал, столданухгу авцIуна.

— Буккарухха.

— Ци мурад буссия?

— Вай арцу щил гьан дурну дурив кIул бан къабюхъайссаривкьай? — цIуххуна Аьишатлул.

— Хула, — Гъазинал извещение цала хьхьичIун дургьуна, — цанни къашайсса.... Аьйнилавхъал Аслан ХIусайн тIисса Ленкораннай зул цу уссар?

Аьишат ва Бадрижат, хьхьичIра икьрал дурни кунма, цанних ца бурувгуна.

— Уссар ца жула гъансса оьрчI.

— Таная дур.

— Туну та чансса гъалатI хьуну урхха? — бувчIин бан ччан бивкIуна Аьишатлун.

— Цукун.

— Цалла ниттил — Гулшагьлул цIанин кIанай, аьйкьуну ниттил ниттил — Бадрижатлул цIа дирхьуну дур.

— Бюхъайр. Зулмур иш цир?

— Та танира диркIуссар. На ганин цIассарача, му чагъар ттуйн букIунни. На щилчIав арцу ласун къабучIирхха, — бувчIин бувна Бадрижатлул.

— Гьай-гьай, къабучIир. Амма жу дулунтIисса вихьхьунни.

— Жу жура ларсунгу дулувияв: му захIматсса за бакъар. Амма жул дянив чансса тIааьн дакъашиву дурчакьай, ина ми аьркиннийн тIайла дукки, — тавакъюъ бувна Аьишатлул.

— Му жуща къабюхъайссархха, ссувай.

— Гьан дурманал къаларсунни, куну, махъуннай тIайла дуккан къашайссарив? — суал бувна Бадрижатлул.

— Му бюхъайссар.

— Буттал аьпа бувнни. Туну ина мукунгу бувача, уссу, жу укун бувкIун бия, куну, жул шяравучунахьгу маучара, лажинни: бикIайхха шяравух авара къабанссагу затру.

— Хъинни, ссувай. Му жул буржрихха.

— Туну жун гьан бучIирхха?

— Насияра, пикри мабару.

— Барчаллагь, цIуллу ув.

Мяйжаннугу ва зат зума-ккарччулун къабагьуна.

Барзвагу хьуннин тава таная Бадрижатлун ссайгъатран михьлишалттанил чантай бувкIуна, яла жуларду ва сандаллу гьан дурну дия. Мугу цукун бунугу лявкьяв бувна. Я шяраваллин, я Садикьлун муния хавар бакъанугу, муруллувухгу щин цIалан дикIайхха. Щин бунугу ми затру щуркIал къавхьуну бикIайссияв! ЩуркIал хьумийгу ялун къаличлай, лулттува ци бунугу бухьунссар тIий, Бадрижатлуйн ва Аслан ХIусайннуйн ххуй бакъасса щакру къатIий бацIайссияв! Мигу гьич: цукун бунугу лултту-ялтту гьан банссия, лахъи-утта къалавгун, мунияр кIусса ялун къабивссания.

Дия дарусса, гъилисса ссутнил кьини. Ажарттащалва бивзсса халкь, ку хIуй, ку цулуй, ку ччантIурду буллай, ку ххулу ххилай бакIрацIух цIу ларчIун, зий бия. Бадрижат янна шюшлай, ичIаллил буза буллай шаппа бия.

— Алла Буттахъул! ЦучIав акъарув? — тIисса чIу хьуна кIичIирава.

— Бурухха, Гулайсай, цан къалахъара? — увкуна кьатIу бувксса Бадрижатлул ласнал ссил Аслан ХIусайннул ссихь.

— Бивзрав.

— Бивзрав инагу. Лахъу.

— Къачча, анаварну бура. Садикь шава урив?

— Акъар, ххалал ттукку бахIин лавгунни. Циванна?

— Аслан ХIусайннул мунахьхьун ца чагъар булун гьан буннача.

— ТтучIа кьабити, на булунна.

— Лажинни, учIайхту букъаллуну мабитара, ява Бадрижатлун ккаккан мабикIара, гьа.

— Хъинни, — душнил чагъар лавсуна. — Бачу, кIюрххилссагу данну.

— ЦIуллу був, валлагь анаварну бура, нину ччантIу буллай дуссар, — душ лавгуна.

Ци бур Бадрижатлухьхьун булаврил личIи, куну, пикри хьусса чIивисса душнил чагъар танихьхьун бириян бувна:

— Садикьлухьхьун бакъа мабулара, тIивача, цива-ци бурив буккила.

Гулайсал, буккин-чичин къакIулну тIий, чагъар ххал къабувхьунссия, кIулсса Бадрижатлуща ганий ци тIий бурив ккакъавккун бацIан шайссияв — ппив бувна: «Товарищ Садикь, ина цIана дяъвилия увкIун, вин хъинну битан лавхьхьушивугу кIулли — ачу ина ва на вил кулпат бачIин ттупангирттай буккан. Ина ивчIарча ттуща, вил кулпат ттулли, на ивчIарча вища, яла вил талихIри» — тIий бия чагъарданий. Бадрижат цал къагъ лавгуна, яла цакуну танил лажиндараву оьттул кIунтI къаливчIуна.

— Ина оьккину баххана хьуннахха, микку цива ци бур?

— На вихь яла бусаннача, жулами та бувкIун цIухларчагу, ратIув янна шюшин лавгунни уча. Чагъар кусса махъ гьич кIицI мабара, — шюршуннасса янналул бувцIусса тIясгу хъаралух бувгьуну, жалин цIияллайх кIийнмай шяравунмай лавгуна.

— Бадрижат, бацIула, — увкуна вирищар чIарах нанини кIиришиву дунура хъун бартукьраву на цIияллил зуманив агьсса адиминал, бургьил цIуцIаврил къашай хьуну кьавкьун, ивчIай-уккай тIисса Щиллахъал СалихIлул.

Тани лакрал чIявуми арантал Кураллаву, Ттарака-маллай, арандалий гьивулух лавгсса кIанай тукун баргъ лавчIунуя литIайсса.

— Агь, СалихI, лажинни багъишла бува, буттауссу: ца чансса зат дакIний буну, вил чIарах бувккун биявча. Ци иш бур? Цукун ура?

— Нания вил къаттай... угь-угь... лавгун ура... угь, угь... Ва чагъар ттухь буккила... угь, угь... — СалихIлул хъунбаркьутрал каххурава личин бувсса, мукьбавхIусса чагъаргу гава Аслан ХIусайннул Садикьлуйн чивчусса чагъар бия. Ганийгу кIайва нукIува Бадрижатлул бувккусса махъру бия.

— БувкIунни, СалихI жучIан укунсса чагъар.

— Та? — махIаттал хьуна азарлу.

— ЦIана.

— Агь купаюгълий, на... угь, угь... къабуллуссия, муний ци бунугу ххуй бакъасса бухьунссар, тIий угь, угь... ХIакьину цамургу чивчуну бур. Та оьттух хьуссар. Зу анавар мабуккару, уссил душ, ссавур ятIул мусири.

— Хъинни, буттауссу, ина вила чул ба, жу танайх къабукканну.

— Агь вил ахир хайр дивуй, — СалихIлул чул бувна, Бадрижат Аслан ХIусайннул ниттиуссийхъаннийн Ттаттал Мяммахъаннийн лавгуна. Мямма цува Барзулавл ссурахъу ия, танал щарсса, Хамис, Аьишатлул ссурахъу дия. Мунийн бувну, кIайннайн Бадрижатлул вихшала хъунная, кIайннахь бакъа дакIниймур яла щихьъя бусан!

— Бивзру, ци дуллай буру? — куну, Бадрижат кIайннал ялун бувххуна.

— Бивзрав инагу, чабувкра. ЩябикIу, — Хамислул Бадрижатлул лув къатIа бивхьуна.

— Буккарахха. Лахъи къалаганна, щябивкIун ци зува?

— Мукссава анаваршиву цира? — цIувххуна Ттаттал Мяммал.

— Анавар къабувккун ци бави, вил ссил оьрчI, Аслан ХIусайннул тти на бияйнийн биян бунна. — Микку Бадрижатлул кIицI бувна бувкIцири ссайгъатру, хьуцири къеллу.

— Утти бувкIунни вай чагъардугу, — бувккуна кIивагу чагьаргу. — Ахир, къабучIирхха. Жулния душмантал бакъассия: ва ци къюявур? Зу — махънал оьккира-аьйра учин аьркиннихха. Ахир, зун къачIалай бурив, ва ссайн буккан наниссарив? — Бадрижат Мяммах ялугьлай бавцIуна. Мяммаллив, яругу щяту гьаз къабувну, лурдай-ларай ссихI къадурккуна.

Танава цичIав къабуккайшиву чIалан бивкIукун, Хамислул дакIнихтуну сситту-сситтуй ихтилат кутIа бувна:

— Бивтун та ненттабакIравун ути, мукун бакъа вайннан цичIав бувчIлай бакъарча. Жул — ХIуснихъал арантунная — къюккугу, хъанния къахIвагу къархьуссар.

Ххишала цучIав ссихI дуклай акъая. Бадрижатлун бувчIуна вай иширттая лас ва щар хьхьичIава гъалгъа тIий бивкIшиву; цина къаччай Аслан ХIусайн кIанихун ахчилан къаикIайссар, ци бунугу буссар, Мямма тIий ивкIшиву; ялунгу чIувсса сситтуву ци бунугу къаличин кIа, гьаксса къахъинагу куну, кьатIу бувккуна.

КIанин хъинну къаччай бия Аьйнилавхьал хьулу лахъан, амма чара бакъая. ЩилчIав дарвачрахун бутIа бувтун, гужирай кIункIу бувни кунма, гъан хьуну, къапурдайн кьутI куна. Гулайсал кьун дуккайхту, гюнгутIигу гяр-гяр тIутIи бувну, нуз тIиртIуна.

— Ина бурав, аьзизсса ссу? — цIуххуна Гулайсал.

— Бура, Гулайсай, бура ххирамур.

— Лахъу, бачу.

— Лахъанна, къалавхъун ци бави!

Аьйнилавхъул даврия хъун кIюрххилссаннийн бувкIун цIусса оьрус нущул дурцIусса урцIул лагмагу лавгун, бурувссаннухун чай хIачIлай бия. Къатлул заллу — цува Аьйнилав танива, урчIра-ацIра шинал хьхьичIва хIажлий ивкIуну зана къавхьуссия: танал щарсса Гулшагь, чухуткалул ивчIавайсса Кьагьир — тайннал хъунама арс, цува Аслан ХIусайн, танал ссу, Бадрижатлул хъинсса дус — Гулайсса шаппа бия.

«ХIайп, Аьйнилав сагъну икIукьай. Аькьлу бусса адимина икIайссия. Къалмакъал къаххирассия аьпабивун. Я хIалтIилий, я аьлххилий увцун, ва авлия цукун унугу айщинтIиссия. Лап алжан хIалал букьавну къаикIан, цIуларчIун Маккалий кIилчинмур шиналгу чунайя. Муксса хIаллай танал вай чарттая ци-ци эмаратру къаданссия», — куну Бадрижатлул танал бивкIугу цила дардиравух бавкьуна.

— Бивзрув? — Бадрижат лагмана бурувгуна, къачIа-кьачIа лаглай, даг-даг тIий къюкI ришлашисса Аслан ХIусайннуйн ванил я тIайла бавцIукун, кIинналагу чурххавух личIисса ток бивщуна, кIинналагу га цIана яру щях бавкьуна.

— Бивзрав инагу. Бачу, ссурахъуйл душ, — увкуна Гулшагьлул.

— Хъинну бакъа къабучIаваннав, бачу, хъинирвуй, — увкуна Кьагьирдулгу.

Циняв, ти-шинмай хьуну, ялун увкIнан кIану бувна. Бадрижатлулгу нувщигу бувкуна, бурувссаннухун чайгу хIарчIуна. Ци иш бур, цукун буру, куну, яхши-хаш бувну махъ, Бадрижатлул цила кьуцурттул барт ттиривхIуна.

— Гулшагь, жува мачча-гъанссагу буру, чIаххулгу буру. Гьаттайн руртIусса щин цачIанна дирукун, ивкIуманалгума, нитти-буттайн къаоькуну, «гьуя, чIаххул!» учайссар тIар. На вай дукрагу дукав, вай чяйгу хIачIав зунний дусшиврий. Амма ва истакIан буцIукун, ялтту бачай. Тти нагу му вил арснал ялтту къявхъ тIутIи бувну бура. Ттущал хIакъи-хIисавдума хьун мунал шамила-мукьила ттун ссайгъат гьан бувну букIунни — цукун бунугу авара хьун къаритав. Утти бургирала, му ттул ласнайн ци чичлай урив. (Бувккуна кIивагу чагъар).

— Гьаксса вин барчаллагь, ссурахъуйл душ, ттигу ина ванайх мабуккара, кьянкьа да, яхI ба, — увкуна Гулшагьлул.

— Яр жул ва эшкьи хьуну ацIан къахъанай акъарив! — Кьагьиргу рихшантрай уссил чулухунай ивкIуна.

— Уссара да, вил цIаний ивчIавугу ттул талихIри, букъавссагу къабитанна, — мукIру хьуна Аслан ХIусайнгу.

— Му бакI щях ккурун къабивкIссаксса, мунан бувчIин буллай бан хъанай бакъар, — ругьан къавхьуна Кьагьирдуща.

— Аслан ХIусайн, аьркин бакъамур кьабити. Вин на ччай бухьурча, таналгу цанма хъинну ччай тIийра на гужрай бувцусса. Душ бугьарча, булунгу къаучирча, жула аьдатирттайн бувну, душнил ляхъиндарал бувгьума ивчIайссар. Ттул цIаний цува ивчIайшиву кIулнугу бунува, танал на бувгьунна. Ттун танал виричушиву ххуй дирзунни. Ттунгу утти та ччай ур. Ина къаччай ура. Цанни ттун ччимур къабикIан! Тархъаншивуния хъаннингур хьусса тIий бур! Жу буру кIия ччисса: ттун та, танан на. Ина ура ца. Нану жу бити, махIала ухларда.

— Да ттул арс, ма жу бутIлардача, нану адимина куна икIу, — лергъ тIун диркIуна нину.

— Туну танан ва ттун уксса ххирассарив? — цIувххуна Аслан ХIусайннул.

— Яр къаххирассия тIар, му бур танал хъаралусса кулпат! Ина ци тIутIиссара? — махIаттал хьуна нину. — Ина бакIрава бувккун урав!

— Буккуча, букьуча да! — жаваб дуллуна Аслан ХIусайннул ниттихьхьунгу.

— Да, вин кIуллив магьар бакъасса щарсса къадикIайшиву? Вана вин хьун бувкксара, ачу туну советрайн магьар бишин, — куну, эшкьи хьума Бадрижатлул ца хъис хIаллай маз бухIан увна.

— Тти ци чинна, ттуккуй? — ацIан къавхьуна Кьагьирдуща.

— Я Садикь ттуща ивчIантIиссар, я — на танаща — жун Бадрижат бакъавчIуну цукунгу чара бакъар.

— Та гужну виричусса адимина урхха, ина танащал лаяйссарав, пакьир? — цIувххуна Бадрижатлул.

— Вагу ярагъ, вагу кьяпа, вагу дакI, нагучу, — мюрая нагангу бучIан бувну, гьарзат пахрулий ккаккан дуруна Аслан ХIусайннул, — яр, на учин цIанинвагу Асланнахха!

— Вищал адиминагу иян ан циванни? ЦIана ттухь я ххалаххи, я чIила, я ххаржан дакъар. На ина ивчIан къабувкIра. Тихунай увккукуннив къаитанна. Ина куннасса щарссанин нагу адиминара. Утти на зунния душманну наниссара! — Бадрижат хъит куну бавчуна.

— Амма вийн битан ттул дакI къадиянссархха. Ина хьхьичI бита, нажать на хьхьичI ивчIарча, аманатри: яла таначIа оьрму мабутара.

— Аллагьнал ххуллий, ттул душ, ва авлия жу лакьинну! Ва карщул хатиричун, ина ванайн мабияра, — тIийна Гулшагьгу кьариртун, жавабгу зана къадурну, Бадрижат бувккун лавгуна.

Танил, шаппай лавгун, анавархъиндарай щин гъилирагу къадурну, чурх шювшуна, лулттугу, ялттугу марцIми, ххуйми янна ларххуна, исвагьину бакI зивххуна. Ми давурттив дуллай, къатлувун бухлай-буклай бунува, танин цал Аслан ХIусайн гихунай — ккурчIаллил чулухунай най ххал хьуна.

— ЦIана ттучIатуния, на ивчIанну тIий, хъуни махъру буслай лавгуна. На ивчIанма чари уккантIисса? Гиху-шихунай заназаврил аьршлул бугълуйн [8] багьавай бурхха ва кIичIаравалу, — увкуна ганал.

Гай махъру БадрижатлучIан цIарал ккулларду кунма бивуна. КIанилгу:

— Да, ина кIюрххилсса дукав?.. Балики ахттайнссагу кьисматну дикIан. Ссавур да ссят дияннин, — укуна.

Аслан ХIусайн жаваб зана къадурнува лавгуна.

— Марзият, — оьвкуна Бадрижатлул ласнал ссийн.

— Гьай!

— Га адимина ккавкрив вин ци тIий ияв?

— Ккавккунни.

— Гай ттул цIаний вил уссу ивчIанна тIутIисса хавардуя. ГанацIухсса на баннача, ма ва мараз. КIичIиравух жула чулухунай Садикь нарча, канихь зурчIайтIи ба, Аслан ХIусайн нарча, канийх кай-кай буллалу.

— Хъинни, — душ лавгуна. Ганил циванни, ци хьунни къаучайва, уссил щарнил махъ закон ххай бикIайва.

Лавоуна мюрая къазахънал ххюва биту, бивхьуна ххювагу патрон. Гагу, нанинан ххал къахьун чулухух бувгьуну, Бадрижат цала къатрал хьулух бавцIуна. Лахъи къалавгун, Марзият цакуну ццах куна, дар лагаврил, маразран ци банссарив къакIулну ливчIуна. Бадрижатлун бувчIуна Садикь акъашиву. ЧIал къавхьуну чIираха Аслан ХIусайн ливчуна. Та укъавтун къаитан, гьич махъал къахьун кьянкьану нияйт лархIунугу, нава цира зузисса, банмур ва бакъа бакъассарив, тIий, хъами-тайпа кIихIулла хьуна. Авлияну эшкьи хьу-хьуми литIлангу къабучIирхха. Инсан ивчIавуния яла кIумур бунагьри тIар. Щукру, ва пикри дакIнин багьну нава пашман хьуссагума увкуна ганил цихьва цила. Му чIумал чIаххуранния кIичIиравун бутIлатIисса къурнил нущи шюшусса щинал тIяс Аслан ХIусайннуйх ялтту экьи лавгуна. Танал янналийн лавчIсса нущул ккиртту чIалай бия. Танан кIагу Алла Буттахъал даву ххан диркIуна.

— Вай Алла Буттахъул ци зий бур: ивчIанну тIун бикIавай, щин рутIлан бикIавай! Щингу ялувну уххивав на! Иншааллагь, ялувгу данна. — Вай махъру къаувкуссания, бюхъайва хьунтIий бивкIмур къахьунгу.

ЧIарах нан ивтун, Бадрижатлул ттупанграл барт янил ляпI чиннин жагьилнал хъазамраву бивзуна, бивтун гьан бувна:

— Ма тти бачIлачIу на! — увкуна ганил ттавхливух.

Аслан ХIусайн гьич щарссанил лултту рургьуну цайнма битанссар тIий акъахьунссия, га лажин лажиндарайн уккайсса адиминащал банна баймур, тIий ухьунссия, ганан цала тIуллал вирищар цуксса кьюкьин буллалиссарив, ганин цуксса къаччан бикIан бувссарив къакIула.

Ссинкьгу куну, ганал урчIамур ка хIажакрал жипливусса нагандалийн шамила гьан дурна, амма цалагу тIайла къадарцIуна, циванъяв цакуну кару ларай дургьуна, яла, Бадрижатлул иттавгу урувгун, ливхъун авчуна.

— Агь вил къаттай Аслан, инания цулкIлул увтунна! — куна зункIуллуя Щиллахъал СалихIлул. Ма оьттух шара, паракьатну икIу, кIанал цахьва укукун, Аслан кIанахьгу: «На Асланнахха, ттуйн ккулла щайссарив», — тIий ивкIун ия.

Бадрижат та цIана цала къатталун бувххуна. Чурттурдайх лавай лавхъун нанисса чIумал, танил ликри дарцIуна, ххит гьарзасса чIаркIув баргъ бурувгний куннасса зардагърурду дакъа яруннин цичIав чIалай дакъая. «Вагь, бивтун адиминагу увтун, тти хьхьарашиву дайссаривгу», — куну, хъап куну, бакIрая карщи лирккуна, хъаралу дирхьуна, цила, цуппа канихьхьун лавсун, ларзулун лавхъуна, ца хъис хIаллай бявакъулттийхгума бивхьуна.

— Аслан ХIусайн ивкIунни!

— Алла Буттахъал увтунни! — леххаву дагьсса щар чялав-чялав тIун диркIуна.

Бадрижат, кIичча бивзун, къатлувун бувххуна, нузру махъуннай ларкьуна, кьун дирхьуна. Аьч бувну, патроннал ящик хьулуву бивхьуна, бугу буцIуну, ца ххювабиту ялагу чIиралух бацIан бувна.

БивкIулул заллухъру къатрайн ххяххан бучIаннин ялугьлай, Бадрижатлун шин хьусса хханссия. Амма, цал ивщуманалсса буллай бухьунссия: кIаних къулагъас дайсса акъая.

— Бадрижат! — адиминал чIу хьуна ахиргу нузаха.

— Амир урав?

— Ура.

ХIуснихъал Амир — гьаттал чарий авцIусса къужа, Аьишатлул хъинирву ия.

— Ци тIий ура?

— Вай ци хавардур?.. Аьйнилавхъал Аслан ХIусайн зуртIархха увтсса?

— Дихха. Ина чун увкIра?

— Вил чIарав ацIан увкIра.

— Аьркин акъара, улу шавай.

— КьабикIуча, бюхълай бухьурча, ттухьхьун ца пIякь учайсса зат дула: арулцIалуннан ца на гьассарахха.

— Винмагу ци бунугу шай, укьу, акъа хьу.

— Яр, на кьяпа бакI къабякъиннив бивхьусса!

— Заннаху насу мичча: вилссагу булланну бакъара.

— ЦIагь... Ай аман! — къужа хIаллих хьулуха къачча-къаччайна акъа хьуна.

ЧIу-чIитI бакъа лухIи ттурулливгу ццун хьуну, оьккину къу-аьс тIун бикIайхха. Мукун гьулусан хьусса халкь Алла Буттахъал цIияллу зехлан бивкIуна, кIа даву къуртал дансса ссавур дакъа, кIай гия чулийсса чIаххурал цIияллайн лавхъуна. Гия ххювабитурду, ряхвабитурду, наганну Алла Буттахъал ларзулун, нузайн, чIавахьулттайн чIярххатIий булувкьуна. Ккулларду къатлул чIирттайсса чарттайн зев-зев тIий щилай бия. Цаппара хIаллай му накьарханагу хьуну, пIякь-шякь кьабагьуна, аьлагъужа-баскъун чан хьуну, бакъа хьуна. Цакуну анавар гъаравух мугьали ялун бивсса хханссия: щарда Алла Буттахъаннийн нанисса авара дурккуна. Бадрижат нузайсса ккутIух бурувгуна. Дурккун ххаржангу, хьхьичIун цучIав къаагьан, жагь урчIайннай, жагь куяйннай шайкун палцIгу дуллай, ца бала халкьунналгу хъиривну, Ттаттал Мямма Бадрижат бусса къатлул хьулувун най ия. Хъуннасса ххаржандалул аьнт уксса уттасса тия бургъий хIучI багьанну пIяй-пIяй тIий бия.

Цала гьухъул зума танал цала зумув дия. Бадрижат танал махьлий цийнма битлансса патронну бу ххай бия. Хавар бавукун, чаш уккаврил канакисса хъюрурал дурцIусса махь итадакьин Мямма бакIрай къаавцIшиву танин ча кIул хьунссия.

Цуппа бурувгсса кIанай вярттул барт бивхьуну, Бадрижатлул, чунниввагу къакIулну, бивтун гьан бувна. ДачIи минутуксса хIаллай чIу-чIитI бухлавгуна, яла щилъяв:

— Вагь, шикку пурунт диркIун дурхха! — увкуна.

Бадрижат цIунилгу нузавух бурувгуна — Мямма арантуннал чIирацIун лякIин увну, карунницIун лавчIуну, ссукIа дургьусса, «ку буллуну лавсумур» зехлай бия. Дянив багьсса хъун лажинтуралсса ххихьухьунссия: чIал къавхьуну хьулух цучIав къаливчIуна. Утти буллалисса ясрал чIу шивун баллай бия. Вай гьарца гьуя-гьарайлувагу ванил дакIницIух чIила так ца Гулайсал кусса зумалул чIунил риртуна. Къаритан, виримукьал къабуцIин личIи бигьаяв — ванил яла хьхьичIунма дуснал — танил укуна:

Къубаллава къув кури,

Къалалия пар кури —

Дуснаща щу ккуллалул

Уссу гъарай ивкIури!

Ва къювулуву кьатIату аьратталну, лахъсса чIуний Садикьлул:

— Бадрижат! — увкуна. Та, шяравуминнал угьлай, балаллуя айшлай, ттинин шиккун ита къаавкьуну ия.

— Садикь, акъахьу миха, — ттупангу канил бувгьуну, танал жалин нузах бавцIуна.

— ТIитIа ва! — Садикь гужну паща тIий ия.

— Акъахьу миха, валлагьи инагу бивтун утанна.

Дусса зувирах ххявххун, танал нузру гъаргъуна, кIирагу ка ялтту лирчуну, Бадрижат чIувин бувна, танил бакIрай чIавгу дирхьуну, тамансса паща увкуна, яла хъачIунттая бугьуну, цала щарссанил иттавгу урувгун, увкуна:

— Вища, нагу кьаивтун, танан хьун бюхъайссия. Иная ва даву дурсса ттул цIанийри. Та вища акъар ивкIусса, ттущар. Хъис пикри мабара. На ацIайссара хьумунил хьхьичI.

— Бадрижат! — хьулуха къужлул оькуна.

— Оьзайпат!

— На ура, ссурахъуйлщар, тIитIа.

Оьзайпат дукIу-кIурссанунин Ваччав кьадину зий уссия. КIайннал ТIажиб тIисса цIадурккусса къачагънаща Оьзайпатлул Гъумукун канил бугьан исвагьисса чаргас мархь лавсун бия. Мархь биян къабуллай, чIал хьукун, ТIажиблул кьадинахь ккурчIа бувцIусса арантураву:

— Оьзайпат, мархь циван къабиян бара? Биян буллали аннин авцIуну урав? — куну бия.

— Гьугь!..-гу, — куну, Оьзайпатлул хъун баркьутрал каххурава мархьгу личин бувну, ххаржандалух кIа бунийва кьукьари бувну бия. — Ма, улу тти ласи! ТIажиблуйнгу, кIанахлу бувккуминнайнгу ххаржан дурксса Оьзайпатлул кьянкьашиврий дакI даркьуну, жяматрал уруччуну ия.

Виричусса адиминагу ур, кьадигу ур, балики ттухьвагу аькьлу-кIулши бусан, тIисса пикри хьуна Бадрижатлун.

Нуз тIиртIуна, къужагу уххан увну, цIунилгу ларкьуна, къича бувтуна.

— Ва ци къелли, ххуй душ? — цIуххуна къужлул цала зумуну калималул махъва-махъсса махъ чIу лахъ бувну, анаварну тIий.

— Тти нузах ина ацIу, Садикь, на хьумур ванахь бусаннача.

— АцIангума, ххяли куна! — Садикьлул ттупанг канил бугьуна, Бадрижат ва Оьзайпат къатIрай щябивкIуна.

— Лажинни, танан хьувагу цивхьуну бурарч? — цила жаваб дулуннин цIуххуна Бадрижатлул.

— Ци хьуви, ттамп куну агьну, ивкIуну ур.

— Ци бавиярч, ласнал ссурахъуй, ва къел цала дан бувунна.

— Хьумур ттухь тIайлану буси.

Бадрижат цинма ккавкмур, бавмур буслай булукьуна. «Ина яла ци бувссия, ххуй душ?.. Танал ци увкуна, ххуй душ?.. Туну яла цивхьуна, ххуй душ?.. Танал ци увкуна, ххуй душгу», — тIий, Оьзайпатлул гьарзат кIул бувна, ххуйну вив бавкьуна.

— Щялмахъ бакъасса бакъарив?

— Щялмахъния бакъассар. Тти на суд-дивандалий ци тIий бацIаварч, Оьзайпат?

— Муна му хьусса куццуй буси, тахсирданун лавхьхьусса бакъа таммихI къабантIиссар.

— Къатлувуми кьатIуппай мабуккару, зу бувгьуссару, — увкуна осодмилицанал. [9]

Гара кьини шанна ссятрагу хьуннин иш лагма щархъайн авара хьуна. Къяйннал, Вихьуллал, Кьукунналми осодмилицагу МюаьхъиялссаннуцIун цачIун хьуну, Барзулавхъал ва Алла Буттахъал къатрал лагма рургьуна, кIивайвагу душмантурал лях маслихIатчитурал ва ярагъуннил балгусса арантуннал бару хьуна.

— Цила адиминар тIар ивкIуссагу!

— Акъарча, гьалмагъайритIар.

— Ци икIави: лас Алла Буттахъал Садикьри, ивкIума Аьйнилавхъал Аслан ХIусайнни. ИкъавкIуну личIи итайвав? Цуппа хIуй, лас къав бахIлай ивкIун ур. Хъинсса юргъа чайх мархьгу бивщуну, Садикьлухьхьунгу ссалам къабуллуну, гьайт, Бадрижатгу, куну, чIарах лавгуна тIар аьпабиву. Садикьгу авккуну ур: я та ина ивчIа, я на ина бивчIанна, тIий, — бувчIин бувна, чIарав ивкIманал кунма, ца Мюахъири чувнал.

— Цайнма бивтунайн битан нанини, хъами-тайпа лявкъукун, лаган канища щяв багьуна тIар.

— «Ккулла щунни, бавай, дуснал канища!..

Агь, Бадрижат, къадансса ххиваххакьай, ххирамур, ина му лавмартшиву!» — куну, агьну ивкIуна тIар.

— ИвкIуну тагу кьаивтун, бявакъулттий щябивкIун чугургур тIар бишлай бивкIсса.

— Щарссанил адимина ивкIусса тарих ттун ттинин къабавссар.

— Аставпируллагь, муна аждагьа! — тIий бия цурив, цирив кIул хьун бувасса щархъи.

— Муния ттун къакIулли, танал ивчIавайсса уссу Кьагьир, шания ивзун, увкIуна, ивкIусса уссил ялунгу кьус ивкIун, кIирагу канил танал бакIгу бувгьуну, танал иттавгу урувгун, увкуна: на вин бувчIин къабувнав, ина му бакI ххиттуву ккурун къабивкIссаксса паракьат къахьун най ура, куну. Тти игьа лагу! — Яла унийва кIичIираву тагу кьаивтун, шавай лавгуна.

Ахттакьунмай лухIира-лухIисса я-иттацIанттащалсса, чанну лухIи дишлашисса авурсса симандалущалсса дянивсса чурххал адимина кьатIув буккаи къабитлатиминначIан дакI дарцIуну увххуна. Орджоникидзенва ххира хьусса, ятIул партизан га ия лакрал округрал милицанал начальник, Шушиясса Адам Жалиев. Ганал хъирив угрозыскнал хъунама, дуснакьрал начальник, милицалт, шяраваллил оь-хъинталгу бия.

— Хула, цумурди ва адимина бивтун увтмур щарсса? — Адам къатлувух лагма урувгуна.

— Вана вари, — ца щарссанил Бадрижат ккаккан бувна.

— Нара...

— Ванил кьацIливания ниттил накIлил кьанкь гьан дурар. Юх, ва вил даву дур, ххуй оьрчI! — увкуна начальникнал Садикьлухь.

— ТIайлассар, давумур ттулли. Агь вил жан цIуллу дивуй, ина акъа ва зат тIайлану бувчIинсса цучIав къавхьунни, — мукIру хьуна Садикь.

— Жугу вийн хъамалу оьвчинну.

— ХIадурссара.

— Аа. Бадрижатлул ттупанг битайни, му ивкIуманал ниттиуссичIа ччантIулух хъюру канай ивкIссар.

— Му тахсир цайнма ласун ччайри мукун тIутIисса, — бувчIин бувна жяматрал вакилтурал.

— Гьа, иш мукуннив. Хъирив лаянну, кIул банну, — Адамлул следовательнайн, айихьу, тIий, гьим дуруна. Таналгу сумкалува ручка, чагъарду буккан бувна. Щекьирал ккуппи дуккан дуллалини, плащрайх экьи ларгун, мадарасса ттангъа хьуна. Цаннал ккуппигу канил дугьан дурну, танивунгу щилай, къатIуйгу щяивкIун, та цIухлай айивхьуна.

Бадрижатлулгу, Садикьлулгу, Оьзайпатлулгу хьумур хьусса куццуй тIайлану бувсуна. КIицI къадурну къаритансса даву ца хьуна: Оьзайпатлущал следовательнал мадара къанза бувна.

— Ттупанг Бадрижатлул битан муслихIат ина къабав уча?

— Къабав.

— Инава пикри ба: Садикьлул битарча, тайннал ва къаивкIуну къаитанссар ягу хъунасса хIаллай дуснакь анссар, му оьккину хьунссар. Бадрижатлул утарчан, сситтуву оьхIалшиву дарчагу, яла, хъами-тайпа бурча куну, хIалал битанссар, дуснакь барчагу, мунил, лагма-ялтту уклай, лас икIанссар. Ва щил аькьлу бур?

— КIарттуха дизлазини махьлия багьссар тIийнугу, хъаннилгур аькьлу бикIайсса, — жаваб дуллуна къужал.

— Му пикри бай кIанайн та ттигу биян бувархха?

— Та чIивинугу чIан куртIссар. Вихьгу ттуя ва цIана ххуйну уш куну бур. Аллагьнайн щукру, бунагьрацIа на марцIссара.

— КъакIулли. Вингу БадрижатлуцIун ва СадикьлуцIун жущал нан багьантIиссар.

— Ттул ликри ттигу гъагъан дурар — лажин кIялану учIайссара.

Та хьхьуну Барзулавхъал ва Алла Буттахъал къатрай къарал бивтуна.

«Багьайсса даву хьуссар: адимина куна ивкIнияча», тIий, циява тахсир лихлай, Бадрижат цилла дакI цуппа дуллай бия. Амма ялун личин къаритлайнугу, ганил дакIнил куртIниву, вилаххав хьхьирцусса цIу кунна, хьхьирцусса кIусса дардисан дия: «Аьпабиву, цувагу оьттух хьуну ия, ахир. Бюхъайва иш ярагъуннихун къабувтунагу дузал хьун, ци бави туну, ттун му сант чIалай дакъаяхха». Укун «дардирдай диван буллай», лахьхьува хьумунил сурат иттала къадукьлай, хьхьу чани хьуннин Бадрижатлул шанул ккик къаувкуна.

КIюрххил, баргъ цIу гъели хьукун, милица начальникнал амру бувна дуснакь бачинсса ххуллу марцI бан. ЦIияллая, кIичIирттава халкь букьан буллай, чIавахьултту лакьин буллай, осодмилицанал яхI бувна. Мархьру гьуз буллай, чIучIри бищлай бунугу, инсантал бигьа-бигъану махъунмай хъанай бакъая: гьарцаннан Бадрижат, Садикь, Аьишат, Оьзайпат ккаккан ччай бия — гайннай, хаснува Бадрижатлуй, кьуннуния хIакьинунин кьуртти, магъру ххярхсса хханссия.

Ахиргу, ярагъуннил балгусса чIявусса арантурал вив лавсун, гай халкьуннацIа бачIва хьусса кIичIирттавух Гъумукунман, бачин бувна. Шярава ливчукун, ххуллул тихагу, шихагу, гайннал хьхьичIгу махъгу къалалив бияннин шан-шама, мукь-мукьа осодмилица бавчуна. Бахьтта бачин бувсса Бадрижат милицанал бурттисса зузалтрал вив бавкьуна. Га бахьтта бачин баву ккалли къадарчан, оьттулучу дуснакърайн увцун нанисса къахханссияча, ца хIикматрал заллу хъунмур кIанайн хIурматрай иян ан нанисса хханссия. Бадрижатлун кIула цуппа, цищава тIайлану бикIу къатIайлану бикIу, чу ивкIусса хъами-тайпа душмантурая мугъаят буллалишиву. Муния га рязийну бия, бакIгу лахъну дургьуну, га дирину ша ласлай бия.

Та чIумал Къалалив дуснакь бакьайсса къатта бувагу кIива бия. ЧIивимунивун нину ва душ бавкьуна, хъунмуниву, арантурачIан — Садикь ва Оьзайпат.

* * *

Гьунттий, ссят урчIунний Бадрижат бусса камералул нуз тIиртIуна. Хьулух цIусса яннардаву ххювабитултращал ххюя милица ия. Цакуну гай ххал хьукун, Бадрижат цийва бияла бакъа хIучI куна.

— Вана, — куну, Бадрижатгу ккаккан бувну, надзирательнал цаннал хьхьичIун тIивтIусса таптар бувгьуна. Таналгу, къулбасгу дурну, Бадрижатлухь:

— Бачу, — увкуна.

Ххюягу адиминал вив бавкьун, лагма-ялттумигу пIаркь-пIаркь бикIан буллай, Бадрижат Гъумукун шаръэ махIакамалул следовательначIан биян бувна.

Следователь, Гъумучиял ХIажиоьмар, чаннасса къатлуву щюллисса ссупрагу ялтту бувтсса столданух щяивкIун ия. ЧIарарду ку кIяла хьуну, ку лухIинна лирчIсса кьицIбай чIирттаращалсса хъуна адимина ия: ряхцIалла шинавун уххавай ухьунссия.

— Ивзрав, — щявгу бурувгун, Бадрижат танал хьхьичI дякъатлуву бавцIуна.

— Бивзрав инагу. ЩябикIу, — следовательнал цала столданул хьхьичI бивхьусса стул ккаккан бувна. Хъами-тайпа щябивкIуна.

— Бисмиллагьи-р-рахIмани-р-рахIим, — следовательнал таптар тIивтIуна, ручка щекьирал ккуппувун щуна. ЦIа цуркьай?

— Бадрижат.

— Зурул симан тIиссар аьраб мазрай.

— Дур, къакIулли, мукунсса цIа.

— Буттайн цу учайссар кьай?

— Барзулав.

— Барзулав учав?

— Учав.

— Вагь, Лачин, Къарчигъай дизай инсаннан. Барзулав ккавксса, бавсса цIа дакъар. Цими шинни?

— Кьура...

— Мюахъатусса Аьйнилавл арс Аслан ХIусайн щил ивкIур?

— На ивчIав.

— Циван ивчIав?

— ИвчIан багълай бия, чара бакъая.

— Вагь. Туну ина, бакIрая тIайла хьуну, ца-цаних бусласу, на чичланна. Адимина икъавкIуну къаитансса му цира ци чара бакъашиву дия?

Бадрижат Аслан ХIусайн цихуна ахчилай ивккса куц буслай булукьуна.

— Оьккисса ияв? Къаччисса ияв?

— На булун куну бивкIра, ттул гьалмагъай уссия.

— Танал цIа цуркьай?

— Садикь учайссар.

— Цума ххуйсса ия: Садикь иявкьай, Аслан ХIусайн?

— Аьпа биву ца зивхху чимус хьусса зат иярч.

— Вагь, зивхху чимус цукунсса бикIайссарар?

— Ливххуну бурусиннин я кIялану кIяла бакъа, я някIну някI бакъа, аьжаивну, гъурбат хьуну, ххуй бакъа бикIайхха.

— Гьу. Чарсса циванни вия та кьукьлай ивккса? Даххан ччай иявав?

— Ци икIави. Та цувагу арцул кару ия: хъус цаллагу чIярусса лякъайва. Цурк Садикьлухун бутан, танийхчIин на таная лиян бувну, цанма хьунна тIутIи бан.

Бадрижатлул хаварданихун ХIажиоьмардул, тикку цу ия, танал ци тIива, вихь бита щил увкуна, лахьхьин щил бувна, ттупанг чая, бивтукун ци къел хьуна, тIий, ялагу чIявусса суаллу буллуна.

Гаксса хъунмасса тахсир бакIрайн ласлай, дакIнихтуну гьарзат тIайлану буслай буна, ХIажиоьмар вих хъанай акъая. Та дакI дарцIуну ия ттупанг Бадрижатлул каних щак бакъа щилчIав бивтшиврий. Мунищалва танал, зана-зана икIлай, мукьила-ххюйла цIуххуна: «Цума ххуйсса ия?». Аьжаивсса адимина ия та оьру-кьюру чIири.

— Туну винмагу кIулну бунува, ттухь циван цIухлай ура? — тIий, Бадрижатлул цийва бияла бакъа шамила чIу лахъ бувна.

— КIири бичлай бухьурча, вайнна дяркъусса щин, хIачIи, — тIий, танал ялагу паракьатну гъалгъа тIутIи байва.

Ахттакьунмай, кIава нукIува Къалалия Гъумукун кунма, тти Гъумуча Къалаливгу Бадрижат биян бувна. Гьунтти, сарану, кьияну ХIажиоьмардучIан Аьишат, Садикь, Оьзайпат буцуна. Ца нюжмардува Бадрижат кIилчингу следовательначIан биян бувна.

Тайва цакьнивасса суаллу хIакьинугу тикрал хьуна. Ялун цаппара цIуссагу ххи хьуна.

— Садикь ия, даву цалли, тIий, — увкуна ХIажиоьмардул.

— Му на ххирашиврул, тахсир ттуя яла ласунни, — увкуна Бадрижатлулгу най бунува.

— Вагь, танан ина муксса ххирассарав?

— Абабай.

— Вин та?

— Тукунсса адимина ччан къавхьуну икIайссарив?

— Хъинни. Аьишат дия, битагу цил укуссия, битаншивугу цин кIулссия, тIийхха?

— Мукун тIивав?

— ТIива.

— Дуцала лажиндарайн, учайрив?

— Дуцинну лажиндарайнгу.

— Дуцирча, щялусса махъ я танил, я ттул зумату вин багу къабаянтIиссар.

— Мукун тIун вин та оь адиминал, цур та?

— Оьзайпат.

— Танал лахьхьин бувссар, тIий бурхха?

— Му хIакьссар, танал ттухь хьумур хьусса куццуй тIайлану буси увкуна. На танал тIимуния бугу къабуклакиссара. Ттул маз кIива хьурча, кьукьара.

* * *

Оьттулучунал къаттай,

Ттуруллуву тавханай.

Ттурлугу яла ларгун

Бургъилгу буцIивияв?

Дуснакьраву гьантлул хъирив гьантта бавчуна.

— Мадара му даву куну, дал на къабивтунгу буна, ва хялат вийхрагу жуйхгу къаларххун къабивкIунна ина, — муданна кунна душний аьйрду дуллай дулуркьуна Аьишат гьархьхьунугу.

— Я ттул нину, танал къеллу ттуща духIан хъанай дакъая, — тIий бия Бадрижатгу ганихь ххюйлчин.

— Бакъахьурча, адиминал ивчIан ивтния. Оьттул гьакь кIусса затри, таратагу оьттулучунал ахир хайрданийн къадуккайссар.

Туну тти ци тIий дура? Хьумур зана битан ттуща къахьунссар. Кьюкьлай духьурча, ттул нинушиврия яла дагьу.

— На яла дагьанна тIий дакъара. Цуппа инара дурмунил пикри инава бала. Мурад къабуллусса жагьил жущава ивкIуну, чIира лях бакъасса чIаххул, мачча халкь душмантал хьуну, мюрщисса оьрчIру, хъунмасса къатта, адиминахун багьну, ялун дагьсса давуртту — намур дуснакьрай!

— Туну ци бави, жувания бусурмантал буру, аллагьнал чивчумур жувагу бухIанну.

— КъабухIуну тти ци бави.

Аьишатлун ттигу кIул хьун бувая цаппара затру. Гьуя бавал, муяв вил ттунсса хъун хъинбала! Ав-ав, ссу бивчIа! Аман ссурахъуй, вин щунсса ккулла на кьюлтIчинтIиссияхха! — тIий, ябивхьусса бакIурдива кIиз битлай, лажинтру михьирттах цIарцIлай, дакIницIух заккантту бишлай Аьйнилавхъал цIияллай хъами аргъираву ясрайсса чIун дия. Муни микку Ссамад, ххюра-ряхра шинавусса Аьишатлул арс, тачIав къаккавксса театрданух тамаша бувну ия. Щинъяв дакI цIуцIинан хавар хьуну, хIаллих ка дургьуну, авара къахьунну шавай иян увна.

Аьишатлул чIивимур душ, урчIра-ацIра шинавусса Насибат кIичIиравух нанини, «ванилгу тти цу ивчIавив ци кIулли», — куну кIиннал-шамуннал танил бакIрайн кьутI куна.

Аслан ХIусайннул бивкIулул танал уссил, Кьагьирдул азар мукун кIу дурнахха, хIакьину-гьунтти вагу танал хъирив лаяншиву пIякь бивкIун чIалай бия. Ми гьантрай мунан чIавахьулттивух тия, щарнил хьхьичIсса гьанав Барзулав ххал хьуна.

— Бавай, хулар лажинни, та ттупанг, каний кьяртI кIункIу бансса хIал бурив ккакканнача, — увкуна, Кьагьирдул.

— АрснацIа шаврицIун тти увагу усса ссурахъугу акъа дикIанна. КьаикIуча, вила азарданулсса бувну икIу, — увкуна Гулшагьлул.

Барзулавл цала оьрчIру, шярулт кунма лякIин бувну, мяйва гьантлий къатлува буккан къабивтуна.

— Зугу тайва Бадрижатхъуллу, душмантал! — тIий, сситтуй кьацIа-кьацIа ихьлай, танал тайннан мяйвагу гьантлий за къадуллуна. Бахттиндан, чIахху-чIаравнан шанку кьинива хавар хьуну, танаха аьлтту-кьюлтIну дакI дирссаксса тайнналсса байва.

Вай хавардугу бавссания, Аьишат кIялара кьакьанссия.

— Ил душ, — увкуна ца хьхьуну Оьзайпатлул цаламур къатлува Бадрижатлухь: тива шивун, шива тивун чIу ххуйму баяйва, — шива буккайхту ва адиминая личIи хьу: цала щарссанихун ахчилачисса чу, бурцIил ккаччи куна, хIунку къаувну, нила ивчIан ивтун ур. Утти, адиминашиврия пашман хьуну, ссирссилттугур дирчуну усса.

— Укунмагучия личIину буру, Оьзайпат, тти ванияр цукун личIи хьунххура? — жаваб зана дуруна Бадрижатлулгу.

— Инша аллагь, гъапур — ур — рахIимиал цIими ххиссар укунма къабикIантIиссару, ита бакьинтIиссару. Аьишат, вил качар чурххал ци иш бур? Бизар хъанайвгу бакъарав?

— Инагу кьаикIула, Оьзайпат, ччурччу дикIуйн цIу къабичлай.

— Ма пикрирду булларда: щил бунугу мукунсса душ

къабикIайссар, — тIий хъаннил дакI дуллай ия къужа.

* * *

— Тахсиркар Бадрижат, вища бюхъайссар вила махъва-махъсса махъ учин, — ихтияр дуллуна кьадинал, байл-байлсса майращалсса, лажингу жиг-жиг дартIун, щала кIяла хьусса къужал.

— Ттул личIину учинсса цичIав бакъар. Ттуща чу ивкIуссар. Мунияр хъунмасса тахсир ци бикIайссар! Хьумуния гьаксса пашман хьура. Цащава бюхълай бухьурча, ивкIуманал мукьахтурал хIалал битарча ччива. Тавакъюъри таммихI, гьарзадгу хIисавравун лавсун, тахсирданун лавхьхьусса баву.

Суд хIукму бан личIину ккаккан бувсса къатлувун лавгуна. Аслан ХIусайннун апатI хьуну дурусну зувилку кьини суд цила махъра-махъсса заседаниялий шябивкIуна.

ЧIивисса клуб цIикI-цIикI тIий буцIаврил, инсаннаща тинай-шинай хьун къабюхъайва, уккан дакIнийн багьнаща укканния ча хьуви. Ку щябивкIун, ку бавцIунма, ку кьяпри букьуну, ку бивхьунма бия. Клубравун къалавгми хьулуву, чIавахьултталу ккучу-ккучунну хьуну бия. Гьарцаннал дакIни-мазрайгу дахьва ца зат бия: «Гьала ци суд кьукьайрив?»

Залдануву зив-зив тIисса мичIакрал чIу баянссия. Канихьсса чагъаргу ярунничIан гьан бувну, кьади улувкьуна: «Азарлий урчIттуршлий кьуния цалчинсса шин, шанчинсса окIябрь (та чIумал шариаьтрал агьлугу цаппара оьрус мазравасса махъру ишла буллали хьуну бия); Гъази-Гъумучиял НахIиялул [10] шаръэ махIкамалий [11] кIивагу чулухалу хIадур хьукун, диван байбивхьунни. ИвкIуманал, Аьйнилав-хIажинал арс Аслан ХIусайннул вакилталну бур Султан Мусал арс ва Гулайса Аьйнилавл душ. Кьагьирдулгу, Гулшагьлулгу, Гулайсалгу чулухату ихтилат буллай ур Султан Мусал арс ва мунал увкунни: Аслан ХIусайн ивкIусса Бадрижатлул канищар, кьасттан, ивчIанва, душманшиврий махъа ттиликIрахун ххюва биту бивтун, — гания гихунмай тахсир ци сававну, та цукун хьуссарив биялну чIалачIи бувну бия.» — Кьади аглан хъанахъаврих, калимарттал кунницIун ку хъинну къадакьаврих бурувгун, чIалай бия аьраб мазрай чивчусса хIукму тиккува лакку мазрайн кIура баен буллай ушиву. Ахирдангу, циняв ялугьлай багьтIатI хьусса махъру танал увкуна: «Жу, нахIиялул шаръэ махIкамалул агьулданул, хIакьикьатрал [12] хъирив лавну, милица начальникнал чивчусса шанма дознаниягу, Мюахъи тIисса щарнил махIкамалул хIукмугу, вай бардултрал: Юсуплул ва Рамазаннул барашиннагу хIисавравун ларсун, кIул барду Барзулав-хIажинал душ Бадрижатлул цила хьулух кIичIираву битанма душманшиврий бивтшиву. Кьасттан, душманшиврий ххювабиту бивтун, Аслан ХIусайн Аьйнилав-хIажинал арс кIицI бувсса Бадрижатлул ивчIаву исбат хьуну, муний бавцIуну тIий жу хIукму барду Бадрижатлуя кьисас ласун. Мукунма хъа бивхьуну кIул барду махъмий гьуртту къавхьушиву ва миннал щинчIав кумаг къабувшиву. Жу хIукму баян барду кIивагу чулухаллин, — къулбасру дурну махъ секретарьнал ххи бувна, — амма Бадрижат ва хIукмулий рязи къавхьунни. Мунил жуя тIалаб бувунни ва иш Дагъусттаннал хъунмур шаръэ махIкамалий гьазбан.

Гъази — Гъумучиял шаръэ махIкамалул хъунама МухIаммад афанди Каэ, мунил аьъзатал [13]: МухIаммад-Расул, Гъази.

Вассалам».


Ца-кIила янил ляпI учиннин, агьалий, бавмур лаласун къахъанай, чIу-чIитI бакъа бавцIуна.

Бадрижатлун цакьнива кьатIату баян бувна, шардату кьадинан ка кIидархIушиву. ХIукмулул ахир ххуйну бакIравун къадурххусса ганил утти цийва бияла бакъа увкуна:

— А тай ттул зару, кьадий! Тай винна личIантIиссарив? Тти вил рикIирал кIюйлийн къяча чапал хьунавхьур [14], жул душ бивкIукун, гьаттавун карщи рутайссар, ттул чалагъайгу дула, нагьлия бакъухъ байссар — жул нагьлил къячIигу зана да, хъирив кугу биххайссар — тагу махъунмай биян бан, туртмий бивкIулучIа щурущи дайсса зат дакъар — тай, ттух алхIангу ккалай, инава булуки.

ХIукму кIу бивзунан, Бадрижатлуй дакI даркьунан, кьадинал къадустуран мурад буллуна.

Залдануву гъав гьаз хьуна, цума ци тIиссияв къакIула. Бадрижатлул вичIан махъа бавсса зат так ца хьуна:

— Булбул, булбул!

— ХIайп бакъарив ина бивчIан.

— Пикри мабара — вил махъ хIукуматгу дуссар!

Цахъис хIаллай бан-битан бакъагу ливчIун, кьади БадрижатлучIанай увчIун, ганил вичIилухун:

— Ва вин хайрну бувсса хIукмурхха, ттул душ, ина ци тIиссара? — куну щурщу бувна.

— Ттун хайр нава бивкIуссарив бикIайсса?

— Мукьттуршра муси къуруш диятран дулаяр дахьва оьттун буккантIиссара. Тти хIукуматралссагу суд буссархха.

— Сагъул, сагъул! — Бадрижатлул къаччан бивкIун, бакI чулий дургьуна. Къади кьатIувай авчуна, халкь ппив хьуна.

* * *

— Щил, та, чу, цукунни ттуя кьисас ласунтIисса? Ца туркнал арча акъа, Лаккуй оьттулучу аьс увсса, аыцун ивзсса тарихния бакъар. Аьйнилавхъал кьанкь дияйцири на цIарайх бан хьуну бухьунссар, — тIисса пикрирду дуснакьрай, цуппалу бавкьсса къатлуву Бадрижатлул бакIравух цимилагу бувккуна. Аслан ХIусайннуйн ттупанг бивтсса чIун, ккулла тиха ливчуну буна, та акъагьлагьисса ца чансса хIал, та ца хъис затрал ва утайссияв, тIисса цуппа, яласса циняр суратру, аварартту янила дукьлай дакъая. ХIайп, сситтун ччимур къабувну, ци шайрив ккаккан, цал ялагу ссавур данссияхха, — тIий, Бадрижатлул кIиссурая цимилгу кьацI увкуна, укунмагу кьянкьасса дуснакьрал шаний цимилгу чулия чул бувна, шанухьхьун дахьва чаннахь лавгуна.

Гьунтти, баргъ заваллай бавцIукун, надзирательнал нуз тIиртIуна, — букку кьатIуппай, ина заминдаран итабакьлакьиссара, — укуна танал Бадрижатлухь. Хъюву танил ниттиуссу Маммалав ия.

— Ивзрав!

— Бивзрав инагу. Ххуйну бухьува? — цIувххуна ниттиуссил.

— Бура да аллагьнангу ттунмагу кIулсса куццуй.

— Цибанну туну, иш укун багьунахьур, яхI ба... Ина Щарав хъамаллурачIа бикIантIиссара тти. Бачу...

КIиягу дучрай бурттий Щарав лавгуна.

* * *

БакIххуй-хIажинахъал мюршсса чIавахьулттугу бусса, кIива хьхьичIазаманнул къатта бия. Ттизин оьл, хъу дугьан ниц, буртти икIан чу — яла личIину бурчIилун дагьайсса зат танал дакъая. ЦIинцI — массулла хъинсса хъус дакъассар. Хъус-хъинбалартту буллангу, къирият дуруччингур ляхъан дурсса, — увкуна цукуннив цал Хъючча-хIажинал Бадрижатгу бусса кIанттай, ихтилатравух.

Зума-щарнийсса БакIххуй-хIажинал хъуни къатри къуртал хьун дурая. ЧIявусса лувми къатраву увал, хъюрурал, сусул, интту лачIал бувцIусса хъуни кьаллу, хъуни сурду, дарагру, чуваллу бия. ДукIу дахьра хъюрурал шанттуршра дачIу дурну дия. Ва духьунссар, къатта къалмул буцIиннав тIисса зукьлу бацIаву, — пикри хьуна Бадрижатлун, виваллищал дус шайхту.

Ялуми къатрай магьи дирхьуну дия, амма бущин бувая. КIиву танира дарххуну бачIва хьусса уссал, яннардал, качар-чяйлул, ани-танил ящикру бия: вайкнал гужну машагу байсса бивкIун бия.

БакIххуй-хIажи барачатсса, кьатIату хъуслил вичIахун ияннин увцIуну учIайсса адимина ия. Танащал къатлувун ппиринжрал, пуннукьрал, шяъвалутрал гьивурду духхайва. Та Шакилийри, Нухулийри, Сальяннайри тIий шававагу акъая. Бадрижатлун танива, чIивинива чIявуну баяйва танал цIа. Лаккуй тти ца БакIххуй-хIажи ур ттуяр ялттусса, ка сававсса хIакин, — чIявуну кIицI буллан икIайва Барзулав.

БувкIсса кьинива хъус гьарзашиврулнияр Бадрижат ца затрал махIаттал бувна. БакIххуй-хIажихъанний бия ванин я буссар тIий бакъавсса, я ттинин ккакъавксса хъурунхъуса гьаяй машина. Га бия мукьмурцIусса буттукьа. Граммофондалул куннасса пержулувун кьамахъюру дичайва, хъалтану, мюршну дан ччинал кIуну аьркинсса куццуй бугьайва, нигь карунних гьанагьи дайва, яла буттукьа тIивтIуну тIясрава хъурунхъусса залуннахьхьун дулайва.

Му цалчин ккавккукун, Бадрижатлуща циняннан баянну ца агь ливчуна. Цалчин гьарсса лачIал хъурунхъусанния ца исттикIан лавсукун, ца агь ялун къаличинну ганил цивувагу укуна: «Агь! Ва давлалий, ва бютIа-зандарай ва ккашил шинал вай мискин-гъаривная маркIачIи ларсунни!»

Ларкьуна цIан, лавхъуна пюрунгу бивхьусса кIяла навтлил чирахъ, бивхьуна ланжарттуй къатлул дяниву увал гьавккурттал бувцIусса хъунмасса бархъаллал кIурглу, лагма лавгуна тIаннул къусращал ацIния кIия инсан: БакIххуй-хIажинал къари — Жавгьар, танил душру, арснал щар, ванил оьрчIру, душру, Жавгьардул цама арснал ятинтал, къазахъ щарсса — Халла, Бадрижат. Шаппа бакъая кIиягу адимина: БакIххуй-хIажигу, танал арсгу. Кураллавур тIива.

ТIамакьравун бувксса чулу дикIул бухликкурая, чIиллух бухъуну, Муъминатлул гьарцаннан ца-ца чIучIа дикIул буллуна, Бадрижатлунмур — хъунма-хъунмасса хьуна. Жавгьардул хъирив, «бисмиллагьгу» куну, гьарцаннал къусри кIургулттувун дулуркьуна.

— Чансса цIу чанну бур, — увкуна Жавгьардул, Муъминатлул ссихI-чIитI дакъа — тIаннул къуса, цIурккучувунгу щуну, кIургулттувун лиркIуна, гьавккури хIала-ккала бувна.

Шанна минут хьуннин кIурглу бачIва хьуна, Муъминатлул ялагу гивун кIункIурдуя кашиндарах ливчIцири гьавккури бивчуна. Гайгу гава цIана бухлавгуна. РуртIуна накь, дарчIуна гьарданнайх ца-ца мукьличIу бачIва ччатIулгу. Накьлихун гьарцаннал гайннуцIухссагу бувна. Цайминнан цивхьуссияв къакIула, Бадрижатлулмур чанна чанну гай кIираксса ттигу дуканссия.

— АлхIамдулиллагь щукру, фатихIа! — увкуна Жавгьардул, каругу хьхьичIун дургьуну. Циняннал алхIам бувккукун, къарил лакку мазрайгу баянну дуаь дуруна. «Барачат бишиннав, чан къабаннав, ливтIунал рухIрайн бияннав, уттаванал бакIрая цадакьа хьуннав, натIухI ва тIутIи хьуннав. Шивун бухлай-буклай бивкIцириннал, жумужул ккуккуксса, шал ккириксса бутIа — гьакь букал, хьул тамахI бунал рухIрайн бияннав. Аммин. Бизияра, лакьияра, утту бихьияра».

Къазахъ щарссанил тIахIни-кIичIу ларкьуна. ОьрчIру ца къатлуву утту бишин бувна.

— Ва вил къаттар. Ва виргъан, ва душак, ва кIаралу, ва карават вилли. Утту бихьу, шанашу, чирахъ лагь ба, — увкуна Жавгьардул арснал щарнил, столданий унлугърал лампагу дирхьуну, цуппагу нузгу ларкьуну, кьатIуппай бувккуна. Ва тавханттуву щяхгу, чIирттайхгу язисса иран бартбисуртту бия, ца чIиралух буцур бия. Вания тихунмай щилчIав къатта бакъая.

Чирахърайнгу уф куну, Бадрижат виргъандаливун бувххуна. Тиячулийсса чIирай, магъулун биявайсса кIанай, циваннив уттайнмай бувсса хъун бакъасса чIавахьулу бия. Таний я хах, я пюрун бишин бувая. Танивух чансса хIал шайхту, цIаннай чаннасса цIуртти липI-липI тIий чIалай бия. Тиха, къурух кьюлтIну увкIсса инсаннаща шивун бигьану уххан хьунссия, кIиччава буруган бувну, щялу къахьунну битан бюхъанссия. Бадрижатлул ххювабиту цичIанмай гъан бувна, барт чIавахьулттинмайну бивхьуна. «ЛичIлулну къабикIарча, хаварсиз кьурщугу байссарача. Агь, цал къатта ччукъаччивухъул, вайнналгу на бивтсса къатлух». Бадрижатлун кIула оьттулучу щарнил я айшиву, ганал бакIрая чIара дагьан ритаву — жяматран кьюкьалашиву, ххишалдаран аьдатрайн бувну, ярагъгу цихьхьунма иш багьарчагу тIий, буллушиву. Мукун бунугу, чурххаву муданма хIучI бия. Шаку къабиллай тамансса хIал хьуна. Яла шанай ссятва дачIи хьукун, ттап кусса чIуний Бадрижат ццах куну бивзуна, ттупанграйн хъап куна. Ччитул язугъну мяв увкукун, «гьай ина исул ласивуй, инаяв чIавахьулттийх ххявхсса», куну, нуз тIиртIуну, кьатIуппай буккан бувна. Чурххава зурзу къабуклай, тамансса хIал хьуна, буцурдуя лавсун шану, ттупанг тIайланма буруган къабансса кIанай — чIавахьулттилу бувтуна. Амма шанавунмур хьхьичIажарттахь бакъа къалавгуна.

— Бивзру? — увкуна Бадрижатлул кIюрххил, шанугу бавтIун, кроватьгу бакьин бувну, лажин-ка шюшин кьатIу бувккукун.

— Бивзрав инагу. Шанувагу биврив? — цIувххуна Жавгьардул.

— Къа оья, шанай бивкIра.

Шюршуна циняннал лажин-ка, дуркуна кьуннурасса гьанттайнсса куннасса кIюрххилсса. ОьрчIру, тIуркIу тIун гъилисса бургъилун кьатIуппай буккан бувна. Жавгьар, ччалазайлийн зуккагу руртун, дурцусса ппалул цулкIрая ххаллу дуллан диркIуна. Махъмий хъами ппалату хъурзилтту дуцIлай, мукьав лахълай, хъут дуккан дуллай, ккупар буллан бавчуна. Бадрижатгу гайннащал лавгуна.

Укун, тIахIни-кIичIу лакьавай, янна шюшавай, ва давай, та давай, Бадрижат кулпатравух хIала бувххуна.

— Я раппи, вания тихунмай жула дукра даврилсса вихун бутарча, вин кIувагу къабизанавав? — цIувххуна ца кьини Муъминатлул Бадрижатлухь.

— Цанни кIу бизайсса? На дукрагу, давугу къадувурав!

— Ина марцIсса чIалай бурача, ттул душ, хьу, жул цIигьур хьу, — увкуна Жавгьардулгу.

— Шайссара, валлагь, цанни къашайсса!

Бадрижатлун хъалул, хъюрурал, сусул, увал, лачIал иникIмалул тIахIунттив, кьаллу, нагьлил, ницIал, туртул къячIив ккаккан дуруна.

— Ма, вай гьарзатрал заллу инара, — куну, къатраясса кIуллигу дуллуна.

Бадрижатлун утти кIула къатлул низам, дукра цуксса кIуну бувгъуну — «я ликъатIунну, я букъакканну» — дан аьркинссарив.

Зул ини къабикIайхха? — цIуххуна да кьини Бадрижатлул.

— Хьхьирийгу кIичIала биша, тIий буссархха, ттул ссу, хIадурнувасса ини, дакIнийн багь-багьтари буллай, га цIана бухлагайссархха, — увкуну, махIаттал бувна Жавгьардулгу Бадрижат.

БучIайва шаппату Бадрижатлун нюжмардий, кIира нюжмардий цал ххуйсса ссайгъатру. Гайгу гукунма расатрай циняннайх бачIайва.

Дия щала билаятрайсса халкь ккашилсса 1921-ку шин. ЦIигьургу, къатлул заллугу цуппа бунува, лякьлул биял хъанай бакъая Бадрижатгу. Хьхьунил кьини канай, хIайвант илтIа хъанан бавчуна, БакIххуй-хIажихъалгу ххюва ку бивххуна. Тти щалихханнин цIусса дикIулвагу буччин хьува, — пикри хьуна Бадрижатлун. Амма биххулия мюрайн лахъан шаймур мюрайн лавхъуна, бакIщикI, вихссака, шагу шархьуну, кьурчIиссанний дирхьуна. Мурччив аьгъу хьурчагу, дикIул чулуха лякьрай гуж къавхьуна.

— Ина жувух — цинявннавух ккаши-кал хъанай бухьунссара. Дулуки, жух мабуругаванна, — тIун дикIайва ламус хьанахъисса Жавгьар лях-карах хъамалу душнихь. Шайссияв Бадрижатлуща гаксса вихшала цийнна дурсса къатлуву аманатран хиянатшиву дан! СсайнчIав я кIулну, я къакIулну ка къащайва.

ТачIав ттинин ярав къабагьну бивккса Бадрижатлун утти буччиннин букайсса бачIвасса ччатIул кьадру кIул хьунугу, танил хъунмур дард му дакъая. ИникIмалул къуса дирчуну — къадирчуну, ччатIул хъянша я буллуну, ягу, зуха бувккун гьан къашай куну, мугу къабуллуну цикссагу шярайх буккулт лихъан буллалисса кIанай, мяйжаннугу ккаши-мякьсса чIахху-чIаравначIа, ванил иш паччахIнал бия. Мунияргу хъуннасса рахIатшиву Садикь чIарав ушиву дия. Танал ца ша Мюахъ, ца ша Щарав бикIайва.

Вай хъюртру, ина къадуркуну, зуму дишин дакI къадирунни, — тIий, Гъумуча ницIал кIунтIру хьусса хъюртру ларсун учIайва та.

— Бургула вай гьивчул ххуйшиву: къарпузру! Лажинни букила тIунтIиссия Бадрижатлухь, жипава личин буллай.

— АцIу ца хъис хIаллава букканача, — учинтIиссия Бадрижатлул.

— Лажинни, цIанава букила... Гьувар тти, — жиплуву дишай карщух лихьлай, марцI буллай, зуму бихьлантIиссия.

— БакIуха барцI куна уккай, бакI цIуллу биву. Я аллагь вия арула инава кунасса изаннав, ттул арс; ина вила кулпатран гъурбат кIул хьун къабитарача. ЦцурикI дакI аьзизсса затри, — тIун дикIайва Жавгьар.

— Вар мунил бакIрайсса гьарца чIарарах ашрапигу буллуну, талай турлихрихха на му лавсъсса, ттул нину; ххирассар, — учинтIиссия Садикьлулгу.

— Хъина, жан, щалиххан битаннав, — рязи шайва къаригу.

Укун лях-лях увкIун, Садикьлул Щарав кIива — шанма гьантта байва.

— На унуния шиккун жин гъан къахьунтIиссар, инава дакI ларну бикIан, чIавахьулттилу утту билухьу: миккун кьатIату ттупанг тIайла бан къашайссар, — увкуна цал, цува ккурчIав нанини Садикьлул. Цувагу, цIан ларкьукун, кьатIув чIал къашайва. Вай гьарзатрахлу аллагьнайн щукру тIун бакъа бакъая.

Амма унгу-унугуну ххира хьусса Садикь чIарав акъани, га дакIния уклай акъая. Оьтту ци чулийгу уква къаличIайшиву кIулсса ганиву так оьттулучунан бакъа цирив къакIулсса, иш ссайн буккавивав тIисса вас муданма бия. ТIааьн бакъасса затру ялу-ялун биллай бия.

Дуснакьрай буний, тивун буттал ваничIан чивчуну бия: «Му куццуй оьсса, муксса кIусса, мукссара бунагьсса даву дурсса ина ххишала ттул душ бакъара. Хъиривгу къауккантIиссара!» Ванилгу та цIана жаваб зана дурна: «ИкъавкIуну итан бивкIун бурив бакъарив Щиллахъал СалихIлухь цIухха. Инарагу, вил арсналгу, ттула ласналгу дансса даву зухлу нара дурну тIий, ина ттуя яла агьлай ухьурча, цибави туну, нагу ппу акъанма бикIанна. Кьини дурккуналли лахъайсса. На лялиян дан къашаймур дуркуну бакъара». Барзулавгу гьунттийва къалалий дуснакьрал хьулух хьуна. Гъумукун хъамаллурачIан, дустурачIан ивуна.

Утти, хIакьину архсса Камышинная — дунияллул зумания, ивчIарча буттал кIану бугьанма, ххирасса уссу Малик увкIун, хьхьичIва-хьхьичI хъинну дакI дакъа: «Ссувай, барча вил кьассав!» — увкуна. Ганал ххишала къатIайлаяхха, къабучIияхха къаувкуна. Амма, аврав, ци ккавккур, нукун ивкIра, шаппа нину-ппу, оьрчIру цукун бия, тIисса суаллахьхьун кIара куццуй дакI итакъадаркьунна жавабру дуллуна. Ярагъуннищал ялун нанинан ярагъуннийну жаваб дулунссия, аваралуву я кIа, я цуппа бивкIуну къуртал хьунссия. Укун ттуламагу, чилмагу лулттува ттуй аьй дуллайривав тти ттул иш бикIантIисса? Нара дурсса къел багьавай дуршиву гьарцаннан бувчIин буллайривав ттул оьрму гьантIисса? Ва кьартIа бусса оьрмулухун хханххираву дуну цукунни занантIисса? Ванил хьхьичI цир дацIантIисса? Бадрижатлун дахьва утти хIисав хьуна цищава цукссава хъунмасса хатIа хьуссарив. Малик шавай лавгукун, дард ялу-ялун кIу хъанан диркIуна. Садикьгу Мюахъа учIан чIал хъанай ия. Цаппара гьантрава дакIни-мазрайсса бусан шаппай гьан кьас хьуна. Та цакуну шаппаллих мукун мякь бувккунахха, кьини шин хханссия, цIан лакьлай, лакьавай дакъая.

Гьанттайнсса дуркукун, Жавгьардул арснал щарнил Бадрижатлухь увкуна:

— Мюахъиял чухъа ххуйсса, цIакьсса дикIайча, ина гьунтти чухъа личагъар, ссу.

— Аман ттуща ххуйну къахьунссархха.

— Биччи бакъар. КЛулссану вил ппу жунний усса чIумалния вия цIардай ва цIардай ия. Ина ляличIину ххуйну чухъагу дайссар тIива.

— Зун дакI дакьирча, дуванна, — рязи хьуна Бадрижат.

* * *

Шан хъатIаха, циняв шанул лях лавгукун, гъелину яннагу ларххун, Бадрижат кьатIуппай бувккуна. Нехгу лархъун, гьанах лавай зунттуйх Мюаьхъиял чIаравсса Бутнищиял щарнил махъун бувккуна. Бия хъинну бявкъу бакъасса кIидяризулул гьантри. Ва чIумал лузи барцIру гьухъаллу хьуну занан бикIайссар, вай бурцIурдил миналийн бакIрайн багьарча, ци бави? Ци байссар, битлай цIулачIун данна. Цанния оьтту букарчанния, циняв, инсангу кьаивтун, ганийн ххяххайссар, тIар. Битлай щавурдари бувну, куннил ку букан баннахха тIий, цихьва цуппа щашлай най бия Бадрижат. БарцIругу хьхьичIун къабувккуна. Бакъаххуллийх най, кIагу Бутнищиял шяравун бивуна. Ванин пикри бия кьюлтIну шиккун хъамалущарничIан гьан, яла гьунттий-сара я уссийщал, я ласнащал шаппай гьан.

Цакуну ца туллул лахъну хIап-хIап увкуна, ганицIун кIиннил-шамуннил бавхIуна, яла дарагу аваралул дуцIин дуллай, шяравуцири ккаччив БадрижатлучIан ххявхсса хханссия. Цал, чаш буккаврил, ттупанг палцI буллай яхI бувна, яла байгьин къахъанан бивкIукун, цакуну ккаччал хасият дакIнийн дагьну, бунива щябивкIуна. Цаппара хIаллай хIап-хIап тIийгу бивкIун, ккаччив кьабагьуна, амма ку бу-бунива бавцIуна, ку къис-къис бивкIун, Бадрижатлухгу ялугьлан, лагма рургьуна. Ца ссаннугу тIитIин дурну, тийнмайну уттугума бивхьуна.

Къулагъас чак хьун риртун, Бадрижатлул ялавай ссукь куна — ккаччал гъургьу куна. Тамансса хIаллай сукку къашавай, яла ккаччив чулинмай бурувгукун, бизар хьуну, тийнмай-шинмай хьукун, ялавай ххярк чавай, мадара багу бявкъуну, Бадрижат давай байчара инсаннал къатрал хьулухун бивуна.

— Щарссай... щарссай... щарссай... — увкуна ганил чIаххуран къабаянну, ккаччан хавар къахьунну. СсихI дуккайсса къавхьуна — Щарссай... щарссай... щарссай... — тикрал бувна ялагу.

— Цу ура? — щарссанил сситтуйсса чIу хьуна пукьлува.

— На бура.

— Ина цу бура?

— На бурача, нуз тIиртIун кьатIу буккукьай.

— Цу на бура ина, пардав цIарал ччуччин вил.

— На, Мюахъиял Бадрижат бура.

— Гьу! Мисриллал Зулайхат бусса бура, — гъургьу бувна щарссанил, яла дирзун нуз тIиртIуна, Бадрижат къатлувун буххан бувна. Къиппи чирахъ лавхъуна. Щяв бувтун, къюллул бувцIусса цIихълул шану, ганийн бувтун бух-бухсса баркьут, бакIрацI кIаралу бия. Чапалшиврул кIанил сугъур ци янналия бувссарив бувчIин хъанай бакъая. ЧIиртталух варакъив, урхьри, гьарацIив, кIургулттив, кIункIурду бия.

— Ина, аллагьнал ххуллий, ца захIмат бувну, щинчIав кIул къахьунну мубаракнал [15] ссийн Саниятлуйн шиккун оьвчакьай.

— Туну къаоькуну цибави, ина лихъачугу бухьукун, — щарсса къачча-къаччайнна ларгуна.

ДачIи ссятравун къатлул заллугу, Саниятгу бувкIуна.

— Аьй мадара, гъарин ПатIимай, на вил шанугу ххийин бувну, ина хIучI чин бавча, хIалал бити.

— ХIалалссарача насу, дардругу яла ларгун, мурадрайн бию.

Къарил хъирив Бадрижат чIу-чIитI, бакъа куклуну шаттирду ласлай, цIияллайхва-цIияллайх хъанай бавчуна.

Шаппа Саниятлул унлугърал чирахъ лавхъуна. Ванилмур къатта цукунав марцIсса лазилавкьсса бия. МурцIусса варакъи личIаннин тIахIни-кIичIу чIирттай-мюрттай, лархIунттай, ккутIаву дия. Ванилми лултту-ялттусса янналул ва паммалул дия: виргъан, душак, кIяласса кIаралликъатта.

Буцурдуйсса виргъандалила Саниятлул клиенкагу ялун бувтсса чаран личин бувна. Клиенкагу бувкьуну, аьму кIачличIа лагьсса кIанттуй бивхьуна, гиву кIюла ччатIул чIанну дия.

— «Аьгъу бара — бишара, гъели бара — букара», — Саниятлул цилла даврил мяъна дурчIин дуруна.

Валлагь хъинни, — цивува цинма хIаз бивзуна Бадрижатлун къарил цинмавагу хавар бакъа балайлий укусса махъругу, миннул мяънагу. — На гьанттайсса дуркуну бурахха, — ламус бувна кьуннувавагу биял къавхьусса Бадрижатлул.

— За бакъассар, бавал, жагьилсса инсан шанма тIанкI учайхту ккашил шайссар. Гьанттайнсса дуркухьунссар ина кьуннура, цIана чани хъячавай дур. Ажартту нукIува бивзунни, — кIачлий тавагу дирхьуну, кIивун ца-цаних кIюла ччатIругу бичлай, Саниятлул ххарттал цIу дулукьин дуруна. Яла, щири вилаххав зана бувну, гайннуй дукьра хIанттил гьарацIигу бивхьуна...

КIюрххил Бадрижат щинчIав ххалкъахьунну цIияллайн лавхъуна, на хъис хIаллай чил яния бурувччусса кIанай чIуллух гъели бувна. ЛяличIину тIааьнссагу бикIайхха кIинттул жучIава гъели баргъ. Саниятлул ичIаллил марцIшиврия, дакIнил хъиншиврия, ссугъатрай хIулурхIуну, чIиртталух хъахъи аьрщарал исвагъисса ща бувксса танил кIяла ларзния хъамалу душ, цихухва цуппа лавгун, пикри буллай бия. Къархьухьунссия кьурарагу минут, Бадрижат циванав цуппа бумур цIиялунияр лахъсса чIаххурал цIив бурувгуна: кIий цихва цIитI ивкIун ялугьисса жагьилнайн я тIайла бавцIуна. Бадрижат, ятIулгу бивчуну, гьанавиххи хьуна, жагьилгу, нач хьуну кIичча акъа хьуна. Бадрижат анаварну къатлувунмай бувххуна.

— Саният, на ва чIаххурса цIияллая ца адиминан ххал хьунна. Заннаху кIаналсса ба, акъахьурча, шанна вирсирал манзилданин тикку — Мюахъ ттул душмантал, шикку — на. Ци къахьун бюхъай.

— Пикри мабара, ххира душ, кIаналсса ва цIана на баннахха, — Саният ларгуна. Цаппара хIал шайхту, — кIания ттул уссил, Мубаракнал арс Шамил ивкIун ия. На кIанай дюъ дишав, вин хIучI чинсса кIану бакъассар — тIий дуркIуна.

Вара кьини цила ссурахъал Бадрижатлун цичIанма «иникьалттущал» Щарав най ккавккуна.

— Ява Саният, ина тайннащал, ххуллухъин тIий, архIал дизуча, ттул нину, тайннахь на шикку бусса буси. Щак къабагьан ХьурукIрав, Гъумукун — загу бивну, зана бикIи уча, сант дагьайхту, ца хьхьуну на буцингу бухьхьияра тIива уча.

Саният ларгуна. Тиха дуркIукун, танил насихIат бусуна. ДакIниву хIучI буну, оьттулучу я бакIуй бургъил гъели къалагайссар, я ратIув щинал къауччайссар. Му оьттулучунал пишари. Ина дакъания нигьачIиндарахгу маялугьлаванна, дакIнил манзилгу лахъи ба. Гьарзат ххуйну хьунтIиссар. Ххишалдаран, вия кьисас ласунсса инсан ца Кьагьир ия, таналгу аьпа бувунни. Мукун тIий, лапва винма инава къакIулну бикIангу къабучIиссар. Цалла ка дакъанал дунал кару багьлух машангу ласайссар.

Ххюва гьантта хьуна Бадрижатлул Бутнишав, гьа гьархьхьуну бучIанссар ттула хъирив, гьа гьархьхьуну бучIанссар, тIий ялугьлайнма ливчIуна. Тичча шиккун шанма ша ласун захIмат хъанай бухьунссия!

Ряхку кьини, ахттакьунмай, гьунттий кьакьан бишин, сувату къама буккан бан най бунува, суйл махъсса чIира ккутIух тийх, чIаххуврай гъалгъатIисса чIу аьжаивну баллай бия. Бадрижатлул вичIи кIюла дуруна:

— Циванни кIа аллагь ттущал вакссава оь ивкIсса? На кIанан цива ци бувссар? — цалчин аллагьная аьсивхьусса Бадрижат аьтIун бивкIуна...

Ливхьуну яругу, цичIав къавхьуний кунма, кьакьангу бувну, хъатIаха кIа шаппай, Мюахъун бавчуна.

Утти, ва чIал чIумал я лултту рургьуну цучIав къаикIанссия, я ххуллий хьуна къаакьинссия. Цу хьхьичIун агьарчагу, Бадрижат таваккул дурну най бия.

Дяхттагума баргъ къабияйсса, щин дагьну нанисса къума ратIнил кIану ляличIину цIанну бия. КIюла ххуллу ччаннала бяйкьлай бия. ХьхьичIун бурувгун мугъаятну нанисса Бадрижат цакуну адиминал инсаннайн щуна. ТIанкI куну, махъунмай хьуну, чахма кьяртI чин дуруна:

— Битанна, сукку машара! — ливчуна щарссанива най бунува.

— Ци дан битаннав? Хъами тайпасса къачагъ дикIайссарий? — цIуххуна кIулакъул ккуллал лугъатрай.

— На хьхьичIа бяйкьиннин, ттул чулинай урумагара.

— Ина цура?

— На цу бухьурчагу вин ци банна? Инава цура?

— На личIи экьи ливчусса за уххурав?

— Буси, акъахьурча на цIана ччуччин анна.

— ХIучIа урари, Ккуллал ХIучIа.

— Яр ина ва чIумал чунна?

— Базарлувун най ура.

— Ваксса ччяни?

— Яри, туну та иябав?

— На бахьлаганнин ацIу, акъахьурча бивтун утанна.

— АвцIуссара. Каругу гьаз дабий?

— Къадарчагу биччи бакъар, сукку мадара.

— Гьу къаданнача.

Тамансса кIийнмай хьувкун, Мюахъиял чулуха ахьттагьул шаттирдал чIу хьуна. КIийнмай ххяллулун лявкIуну, Бадрижатлул кIа чIарах гьан ивтуна.

— Ссалам аьлайкум, цу ура да? — цIувххуна Маликлул, Бадрижатлул уссил, ХIучIахь.

— Ва аьлайкум ссалам. На ца ккуличу ура. Явара мугъаятну бикIира, къачагъсса щарсса дия. Бивтун утабайрахха ливчIсса.

— Улу, улу къабитантIиссарча.

— Малик! — оьвкуна Бадрижатлул.

— Гьай, микку бурав? ЦIана.

Уссу ва ссу хIаллих шаппай бавчуна.

— Яр ваксса хIаллай ци зий бивкIру? Зух ялугьлай, кIяла кьакьавай ливчIуннахха, ттул уссу.

— Аьй мадара, ссувай: зулсса, жуласса, ччарду дуллай, мумунилсса, тамунилсса буллай, вийх хьунну къабивкIру.

— Туну тти на чун гьарча хъинни? Гьан буттахъаннин ччай бур. Амма нигьачIин хъуннасса дур, ласнахъан къаччангу бикIанссар. Гилунма биян багьанссар.

— ТIайлассар. Циванни гайннал дакIнин щун бан, — ссил тIимуницIун уссугу авкьуна.

— Юхссагу чIелмуллун кIул къахьунну шиччава ниттиуссихъаннийн гьавав?

— Улу ялунгу му хъиннича. Циняв яла аьлттуну-кьюлтIну вичIан биянссар.

ЦIансса ссавнил кьилвалулмур чулух, ухнилу зунттал бакIая кIива къазихърал лахъшиврий някIсса ва якьутрал рангсса чани куннивух ку экьи-экьи гьан буллай пперха тIий бия хъунмава хъунмасса Ттурши цIуку. Хъунисса бирлиантру дурщусса аьсартту кунма, куннийн ку бивхьуну чIалай бия Хъами ттурши ва ЦIанттурши, някIва някIну, ярква яркну липI-липI тIий бия Ригель. Тай ссавнилухсса лагь-лахъсса зунттал щару, вай Бадрижатлун вакссара хъинну кIулсса, вакссара ххирасса ххяллу, ратIру, лултту нанисса Хъун нех, буттал шяравалу, ссав оьрчIи дурсеа цIуртти, — вай гьарица зат гьархьхьуну ганин ляличIинура ххирану дия, гъурбатрая зана хьусса га вайннуя буччин хъанай бакъая. Цуппа ялтту занай хъун хьусса аьрщарайх, цила кIанайх, ччиту кунма, куклуну ша бизлай, яла аскима цурку кунма, бачин багьлай бия, хаварсиз цучIав ялун къауккан анаварну бурчIила букьан бия. Цийнма цуппа мукIру хьун ччай бакъанугу, дакIнил куртIниву: — Цана? Цивана? — тIисса хIайплил агъу бия.

«Ттула шяраву нава чил бура» — тIий бия пикри.

— Ва чIун дакъа чIумалсса цуру? — куну, цайминнангу баяншиврул лахъну увкуна ппалав оьлин за дичин нанисса хIучI кусса Аьшура тIисса къарил.

— Жу буручарч чIу лахъ мабулларда, Аьшурай, — увкуна Маликлул.

— Шарда ца хьхьу дан най бурача, заннаху щихьчIав мабусара гъар, Аьшурай, — лиргъ куна Бадрижатлулгу.

— Зу бухьурча за бакъар, ттун цуркинт ххивача. ЩихьчIавгу къабусанна, валлагь. Ттун муния цир?

— Ахир хайр дурссар вил.

Хьуна бавкьуми личIи хьуна. Уссилгу кумаг бувну, Бадрижат чIирайх лавай ниттиуссил ларзулун лавхъуна: къапурду лавкьуну аьнт бувну бия.

Жуннийна цурку най унуккар, щарссай? — увкуна Маммалавл, хIаллих чулухун щуну, чантI чин дурсса щарссанихь.

— ВичIи, вичIи.

Мяйжаннугу ларзулух инсан заназисса шаттирал чIу хьуна. Маммалав янна лахлан ивкIуна, къари хъющу хьуна, кьатIату нузайн хIаллих кьутI куна.

— Цума ура? — цIувххуна къужал дахьва баянну.

— На бура ниттиуссу, бизияра, — увкуна Бадрижатлулгу кIукунма.

— Асттагъфируллагь! Инагу дизукьай, ил.

— Дизлай дура.

Къарил нуз тIиртIуна, чирахъ къалавхъунма, Бадрижат кIанттуй щябивкIуна.

— Ци иш бурартал, на бакъания махъ цукун буру? — цIувххуна Бадрижатлул.

— Жуния оьккину бакъару. Ина цукун бивкIра? — увкуна къужал.

— Кьянатсса чIун дурхха, ккаши-мякьвагу къавхьурав, чIявусса ккавкрив? — хIала дурххуна къаригу.

— ЛичIину чIявуссагу къаккавккунни, ккашилгу бала бакъая. БнвкIра да аллагьнангу, ттунмагу кIулсса куццуй.

— Ци банну туну, яхI ба, бавал.

— Ххуллийх шяраву цучIавгу хьуна авкьурив? — цIувххуна Маммалавл.

— Аьшура хьхьичIун дагьну, щихьчIав къабусанна куну хъва бувунни.

— ТIайлассар, цила яла хьхьичIунма дуснахь кьюлтIну бакъа къабусантIиссар. Танилгу циламанахь, кIаналгу цаманахь буслай, шанма гьантлувунин щала щарнин кIул хьунтIиссар. Душмантал тIийнугу мачча ва гъансса бур, чIаххува чIаравсса бур, бивкIулийн бивкIу хьуну цивппагу къуману бур. Тайннал янилун багьлай цанни жура хIая дакъашиву дуллан. Ина гьунттий кьунниялва Щаравва насу, ссил душ. Иттав щинал кIунтIгу хъинссар, адав дакъашиву къалайкьссар. Дулу ил, Барзулавхъахь ва ккаккан шилунма нани уча. ЩихьчIав букъасан, оьрчIангу кIул мабару уча.

Къари ларгуна. Барзулав ва Аьишат бувкIуна, виримукьалгу бувцIуну, яла чани хъананнин ваничIа хавардай ливчIуна. Гьунтти кьунниял Маммалавл маслихIат лайкьну чIалай, Малик ва Бадрижат Щаравва лавгуна. Мюрщимий уссурвал ва ссурвал Бадрижатлун хъинну ххира бан ччай буссия. ХIайп, ккакканмагу къабивтуна.

Ца зурува Бадрижат цIунилгу Мюахъун ца аьлтту буккан лавгуна, амма ва ссапар буттахъанний хьуна.

— Явара Бадрижатлух зуннийнма цIухла най бур! — куну, ца щарсса анаварну цила нанинин ларгуна.

— Хула, шихун бухху, — ччанналу май дархIуну хъагу дирхьуну, Барзулавнал Бадрижат мурцIух мюрайн лавхъсса варсух бацIан бувна, — щаквагу къабагьанссарив кьай, ил?

— Къабагьну бикIайссарив? ЦIухла яла чув бишин тIий буххура. Кьаллуву къалмувун личIирчан? — муслихIат бувна Аьишатлулгу.

— Тивуннив къабуругайсса?

— Туну буцурдуй лултту-ялттуссаннувух биширча?

— Мюахъиян кIулссар, баркуш, цIухла бишин. Пайда бакъассар. Хьумур хьуссар, ттул душ, Маликлул яннагу лаххича, абарккану цIияллайхчIин Атта Оьмарихъаннийн бачу. Танияр вихшаласса кIану бакъар.

Атта Оьмарихъулгу къатта ляхну бия, «лихъащаргу» тайннанний хьуна.

Барзулавхъул цIухла бучIаннин, «пIявгу бивкIун», ялугьлай бия, амма цIухла най бакъая. Цирив, ца щарссанин Бадрижат Оьмарихъаннийн бухлай ххал хьуну бия. Утти Барзулавхъаннийн нанисса цIухлагу Оьмарихъаннийн тIайла бувну бия.

КIизивулийсса къатлул чIавахьулттийх ссаячIав хавар бакъасса Бадрижат хIаллих кIичIиравун бурувгуна. Юзбаши — ревкомрал председатель МахIаммалул янийн я тIайла бавцIуна. Га ия шяраву бусравсса хъуна чу. Бадрижат хIурхIа махъунмай хьуна. ЧIиралух магъулун бияннин кунний ку бивхьусса ххарттал къаврдайн хIаллих лавхъуна, чIиралун ттиликIну лявкIуна, ялтту ца къавгу бивхьуна.

ЧIавахьулттин кIанай тIаннул нузру дусса кIа къатта цIансса бия. КIиву оьнкьурал бакIу бия, туртул ва цIушал къарду дия. КIива тIааьн дакъасса лухрулул, ххялцул чухърал кьанкь дия.

ЛучIинний гьарзатгу ххилу дурну, гьар затрайн кашгу куну, цIухла кIийн лавхъуна.

Гулайса, ганил буцай оьрчI, мунал буттауссу Аьлил, АьйнилавхъачIа къазахъсса даргири оьрчI, гайннащал щарнил хъунама хьулувух буххайсса Бадрижатлун ххуйну чIалай бия. Нажагь ттучIана цучIав гъан хьурча, Аьлиллул ляла анаварну кIяла кьуру дурккун, палцIа тIий чаш буккан бувну, цайнма цивппа бучIаннин анаварну ливхъун гьанна, — тIисса пикри хьуна Бадрижатлун най бунува. ЛабикIан нанини, ласун хъама бивтун, цIана ванихь ярагъ бакъая. КъюкIмур даг-даг тIий ришлай дия.

— Шивуния ливхъун нанисса бюрхвагу къабацIанссар! — увкуна, энчIгу дурну, председательнал.

МуслихIат хьунмурния буллай ура, амма аькьлу бусса акъахьунссара. ЦIухла нархха бишайсса, зу мих бацIияра, учин къашайсса ина ци хIакинна? Шикку ца хатIа хьурча, хула, ина ци банна? — дакIнин багьуна Бадрижатлун кIа цIана.

Оьнкьурайн ччанну щуна, гивун шишру ливкIуна, цIушал къар, туртул ччитри ппив бувна.

— Вагь, аьршлул бюкьусса хьунссар, — куну, Аьлил мюрш ивкIун тивун — шивун уруглай ия. Аьйнилавхъал хъусгу Гулайса буцлацисса уссил арснай дацIлай духьукун, къужан гайннал душман укъавгьуну къаитан хъинну ччай бия.

— Ванал баба хъахъи ивкIун нигьа увсун ия: ва шиву бикIантIиссар, — куну, даргиричу ххарттал къаврду щяв бичлан ивкIуна. Бадрижат хIаллих чIиралу лагь хъанан бивкIуна. Шанма-мукьва бакъа къаливчIсса чIумал, оьрчI кIайннул ялун лавхъуна. Бадрижатлул вичIилух ва бухчIинссаннуй ччангума бивзуна. ТалихI, танай бурчул усру дикIаву: Бадрижатлун цIун къавхьуна, бивзунангу Бадрижат кIул къавхьуна.

— Бакъар, — увкуна дарганнал.

— Бакъахьунссия, — увкуна Мусал.

— Балики, та щарссанил щялмахъ бухьунссия, — увкуна Гулайсал.

— Танил щялмахъ къабикIайссар. Ванил шива къупар дурссар, — хьумур бувчIин бувна Аьлиллул.

ЦIухла лавгуна.

— Бакъар, Оьмари, къабивкIун бур, багьишла банач хьу мишан дуруна Аьлиллул.

— За бакъар. Щак марцI бувну хъинссар, — тIайла адиминал ихтилат бувна Оьмарилгу. НукIу кIий цIухла бихьлахьхьини, Оьмари чIирттарайн хъап чавай, кьяпа никирайх бищавай, кIиссурайн кьацIа ишавай, къазразанну уссия; ганайн, бурхьнисса чунайн, вихшалдарай аманат бувсса сурахъуйл арснал душнин бюхъайва сситтуву хатIа хьун, мувагу къахьурча, бучIиссия биявургу бувну махъунмай зана бан, ххишала шяравун бурукъагай бан. Яла цукуна Оьмарил Барзулавнайн лажин дугьантIисса, цукуна халкьуннавун уккантIисса? Гана, я пIякьлил, я вевлул чIу къавхьуна.

Утти, ттурлу-кIа яла ларгукун, Оьмари, ххарил пиш-пишгу тIий, кIийн лавхъуна.

— Ттаттал аслан. Ххялцул чухълух, хьхьилул кюрттарах лаивкIун ххассал хьусса МахIаммад идавс [16], ци къел дурссия, ттаттал аслан, ина тайннал яру бавхIуну бияхха?

— Тти кьаикIу, Оьмарий. Ттул талихI рикIирал кьукьинтIи бакъар, — Бадрижатлул хьумур бувсуна.

Ларгуна Щарав кIигу, кIинтнил хъирив интгу, най дия гъигу. Так, оьттун бувккун, чил шярава шаппай къабучIаварча, инагу чу бура, ци зий бура учайсса я паччахIлугъ, я шариаьт, я цучIав акъая. Кьисасния щилъя ласайсса, аьщунния щилъя бизайсса — танива бувсса цила аьрзирахвагу уругайсса акъая. Хаварду бия шариаьтрал суд букьан бувну, совет паччахIлугърал суд битантIиссар тIисса. Хъирив уккугу акъахьукун, Бадрижатлул дело ча-ча занай, чу-чу утту дирхьуну лахъи лаглай дуссияв, ялун личлай дакъая. Хъунмур шаръэ махIкамагу Бадрижатлуйх хьунну бакъахьунссия.

Амма шаппайгу захIматну бакъа аьлтту хьун къашаву, ялун бучIантIимур къакIулшиву кIуну бия, цирив ца балаллунсса хIучI дакIнива буклай бакъая. Ца гъидяризулул хьхьуну паракьат къахъанахъисса къюкIлил Бадрижат уттигу шаппай буцуна.

Ца зурул хьхьичI Садикь Баршлив леххаврий лавгуна. Гилу уссал усттарну зий уссия танал ссил лас Бадруттин. Бадруттиннуй баргъ лавчIун гужну къашавай ивкIун ия. ЧIал къавхьуну га ххуй хъанан ивкIуна. Ази лаглан икIайхту, уссал усттарнал ччуччисса каруннан ци банссия — зун багьуна.

— Нануварч, куяв, му вила пиша ттунгу лахьхьин ба, — тавакъю бувна Садикьлул.

— Гьум... Инания вила хъу-лухччинулгу яанссара, вин пиша ссан аьркинссар, щарниуссу? — цIуххуна Бадруттиннул.

— Пишагу хъинниххар. Жул Бадрижат бикIайссар захIматшивруву хIухчушивунияр пиша бучIи лякъайссар тIий. Нагу кIа ххари бан шила усттар хьуну гьан ччай ура.

— Туну ина ттун магариш хъунмасса баи багьанссархха.

— Ай вил къаттай, куяв, магариш на вин кьува байссар.

— Кьува къачча, ца бан багьантIиссар.

— Байссар.

— Ачу туну, ва ххалаххи бахIи.

— КъакIулссарххарч.

— Укун бахIайссар. Ккавкрив?

— Ккавккунни, — Садикь бахIлан ивкIуна.

— Мукун бакъар, хIухчуй, ва вин бурчул усру дуруххан сасулухун хьхьа бучIаву ххай урав — укун, укун.

— Гьав-гьав, лахъунттарахуннивав лахьхьин бантIисса!

— ХхуххутIул бярчала ласласи къаувнува, чирахърал пюрун бякъиннин зун шания цалагу чантI чин къаувнува, цалагу ккашил хIалдания къаувтуна, чагуртнан мукьра-ххюра шинай лахьхьин къабайсса зат мукьва-ххюва гьантлий лахьхьин буллалавугу къагьану, хъярч бухIансса тIакьатгу дакъарив? АцIукьай на ина цукун бурчуя ланцIа тIутIи арав... Агьа, мукун. ТтирихIача, цIунилгу бахIи. Цал ттигу бахIи... — Садикьлул кIилагу ххуйну бавхIуна.

— Ачу тти ина ахттайнсса хIалал дуннича дукан.

Ахттая махъ Бадруттин Садикьлун «ус жиг учин» дан лахьхьин буллан ивкIуна. Ганал куццуйн цала лавхсса вихчIануцIун буруххан ца — кIива ххалаххи цала бувкIуна, яла Садикьгу букIлакIи увна.

— Юх, щарниуссу, ина къаккашил ивчIан икIанссара. ХIалалли вин бурчул чин, — цIа дуруна Бадруттиннул, ус дакI дакьинну жиг учин дурукуч.

— ЦIу дуну цIаннай къаикIаинакьай, — хъярч бувна Садикьлулгу.

Гьунтти, сарану, кьияну бакIччанну, чIанну, кьяржив ттисин, куццуй кIункIу дан, дуруххан лахьхьин бувна, тахталий ппурдух ккутIру дуклай, гиву тIаннул мярду бихьлай, кьютIилттух мярду бищун лахьхьин бувна. Лахьхьин бувна щикI буклай, нихъри, чIанул зумарду дючIан дан, тIаннуссух, пюрундалих, ттуршах чIан пIяй-пIяй тIутIи дан.

— Улу ца ттурзан яттил навалу ттизлай ваксса захIмат къашайвача, — да ва бивкIсса захIматсса пишакьай!

— Мукун зийри жу ччатI лякъайсса.

— Цалчинсса чакмарду Бадрижатлун данна.

— Ва хурун [17], вай чIанну, вай ярагъ, му ина, ачу дува.

Кьини бархан Садикь къатIуя икъавзуна, бакI гьаз къадуруна, кару дакъарцIуна. МаркIачIаннай ца чакма къуртал хьуна, чIанулух тIаннусси дурккуна, ялтту пюрун бивтуна.

— Ухьвай! Цукуна, куяв? — Садикьлул чакма ххарину Бадруттиннул каруннивун руртуна.

— Маша аллагь, оьсса чунал я къалачIуннав! — укуна Бадрутттиннул гьар чулуха чакмагу ххал дурну. — Укун чакма кIулакъуннарагу къадайссар. Ачу ва чIанулух маз бита, — Садикь чIан душлан ивкIуна. — Ххуйну атил да... Ма утти му чIанулух ва ттархь ритлату.

Садикьлул, укун зий, чIан дючIан дурну, пIяй- пIяй тIутIи дуруна.

— Гьа, тти вихра, чагурт, щарсса вин ххирашиврий, — укуна ахиргу Бадруттиннул.

— Вингу барчаллагь, усттар. Инагу чагуртнава махIмуз дуккан къакIулма акъара.

Ца нюжмардул мутталий Бадрижатлул цIа Садикьлул цимиллагу кIицI дуруна. Гъурбатрай, нигьал ва хьуллил дянив цукун бурвав тIий, кIа ганал бакIрава буклай бакъая. Бадруттиннунгу му ччянива хIисав хьуна, бувчIуна. Цувагу ххуй хьуну ухьукун, ца чакма дурну ца даннин ссавур дакъа, кIилчинмур шарда дан Садикь авчукун, Бадруттингу рязи хьуна:

— Насуварч, насу на тти ххуй хьунна, вилгу шаппа ищру бурча.

Лаккуйн увкIун, БадрижатлучIан хIакьину-гьунтти гьан-хьун тIий, ва-та хьхьичIун багьлай, гьан къавхьуна, кIилчинмур чакма дан ка кIи дахIин къабюхъунува цаппара гьантри хьуна.

Гьаман му чIумал нитти-буттал ца акъа акъасса ххюра шин хьусса оьрчI гьанзулттувун агьну, кьумулувух лавгун, ххурупIайлулгу палцI увну ухчантнилух ливчуна, неххал лавсун авчуна. Му ххал хьусса Садикь, янналущала ххявххун, бугъа хьусса Хъун неххава ивкIусса оьрчI личин увна. Га хьхьугу Садикьлул, чу канаки бувну, кувссай варсуву шанай гьан дуруна. Неххаву аьвкъуссияв, кувссал лавмартшинна дурссияв, ссатилжан хьусса та утти аьлтту буккан цуркни шаппай бувкIсса Бадрижатлун, цIарал ччуччуну най, къакру тIий, марглил шанийх ивхьуну лявкъуна.

«Салимат дур цичIана нану тIий, къананна, ттула БадрижатлучIан най ура», — куну, лахьхьу-цархьхьу диркIусса щарссанил цIагу кIицI дурну, цинявгу ав-ав тIутIи бувну, Садикь Бадрижатлул янилу ивкIуна.

Та хьхьуну Алла БуттахъацIун шяравуцири мачча-гъанмигу шанан къабивкIуна. Гьунтти кIюрххилгу яс бувнува бия. Мюахъ мяулийн къаувккса хъинну чанну ливчIуна, гьав диявай дия.

— Ва кьини дурксса чIумал ялун бувкIун тIий аьйгу мадарувартал, гьаксса жунмагу кьурчIину бур — Бадрижат шива буцин багьлай бур: зунма кIулли шяравун ва бувкIун къаччиссагу бушиву, — укуна щарнил хъунаманал.

— Тай личIи инсантал бакъаххурав?!

— Пайда бакъассар.

— Насу, насу.

— Ина гьаксса вийва бумур бунни, — тIий бия хъами.

Чара ция, ярагъуннищалсса шама адиминащал Бадрижат лавгуна. КIайннал кIа ца заллу шава акъасса къатлувун бавкьуна, цивппагу махъа кьункьулагу дирхьуну, лавгуна.

ЧIавахьулттин кIанайсса шанмурцIусса ххярацулттивух Бадрижатлун хIатталлугу, гьав дуклай ккуркки лавгсса аранталгу чIалай бия. Цийнма, цинма хьумунийн, ивкIусса ласначIа бацIан къашайсса оьрмулийн сси чIуллай бия. Шярава ягин хьусса ясрал чIу баллан бивкIуна: туну Садикьлул чуртту шаппату буккан буллай бикIантIиссар. Цинма ччимур хьуча куну, Бадрижат ххярацулттива чартту буклай булукьуна, цуппа буккан уксса гьарта хьукун, бакI лахъи дурну, кьатIув бурувгуна: чIавахьулттилу цамур къатлул цIиялу дия, ялтту лухIисса варсигу ливчусса Садикьлул чуртту, куннал куннахьхьун буллай лавсун най бия. Бадрижатлул иттату чани лавсуна. Цал ттупанг цIияллийн бувтуна, ганил хъирив цуппагу ххявххуна, гичча гагу лавсун, кIичIиравун тIанкI куна, га ссят хIатталлив хьуна.

Лажин-кIизгу бивттуну, аьтIий макь духларгсса, чIу бувкьсса Бадрижатлул, мунащал нагу бишара тIий, гьаттавун ххяхлай, тамансса ккаккан бувна.

— Бадрижат, жул вихь учинсса бурча, шийнмай хьула, — Барзулавнал ва Маммалавл та арантурава тийнмай бувцуна.

— Лас вил ивчIарча, арс Жавгьаратлулли ивкIусса. Гьаттавун тайгу цаягу ухлай урив? — цIуххуна Маммалавл.

— Акъар.

— Туну ина циван инсантал цалла даву дан къабитлай, халкь хъяхъи буллай бура? — укуна Барзулавнал.

— Тти та ивкIуссар, акъассар, ина ци зурчагу, занагу къахьунтIиссар. Гьархха цIимилий макь рутIирчагу, — бувчIин бувна ниттиуссийл.

— Бачу, буттал, хIаллих шаппай, ма винмагу, чингу захIмат хъанардача, — маслихIат бувна бутталгу.

Арантуннал Бадрижат шаппай биян баннин, Садикь увччуну, гьав цIакь дурну, кIяла барзгу бацIан бувна.

* * *

Азарлий урчIттуршлий кьуния шан кусса шин дайдирхьуна. Базардаву хъус гьарза хьуна, арцуй гуж хьуна, дугьан хъу дакъасса мискин-гъаривнал ишру утти къулай хьуна: минначIа хъу хьуна, аваданминнаща зевххусса зунттурду гъинттул аьрщидакъултрал яттил кьюкьу багьлун канай бия; ишру ялу-ялун бакьлай, агьалий яшасун Совет хIукумат тIий бия, халкьуннаву шавкь дия. Амма дуснакьрайсса Бадрижатлул чурххавумур та хьхьнчIава гьавас бакъая.

Дурксса кьини, чунал кунна лахъаннахха, тIий, цуксса цилла дакI цилла дулларчагу, чичIа къуццу ххаралунсса бакъа къабулларчагу, чун-чун биявавав, бакIран ци-ци ккаккавивав, тIий, Бадрижатлул утти бакI хьхьичIун рутайва.

Ца мукун дакIнийх ттурлу даркьусса чIумал милицанал га домзакрал канцелярданийн буцуна. Тивугу АьвдулпаттахI акъа цучIав акъая, милицагу кьатIува авцIуна. Инагу, вил кумаггу! Цир виша бан бюхъайссача, тIисса зат дакIнин багьуна Бадрижатлун.

— Ивзрав!

— Инагу бивзрав. ЩябикIу. Ци иш бур?

— Ххуйну бура.

— Жул милиционертурал ина азурда буллайвагу бакъарав?

— Махъ учин къахьунссар: ттущал гьакссагу хъинсса бур.

— Му хъина. Вил дело къуртал хъанай дур, чIал къадурну, судрахьхьунгу дулунссар...

— Туну на ци бави?

— Ци бунугу бан аьркинни, акъахьурча, ахир ххуйну къахьунссар. — Бадрижатлул дахьра хъачIру ссукь учин дуруна. — Цархьхьу ттучIан вил нину ва уссугу букIуна.

— Туну?

— Кьаллуя оьл, рукIлила ниц, кIиллула чву булунну тIива, агар на вин цичIав барча.

— Туну?

— Совет зузалтран лулттурасса ласун къабучIиссар, учав, бугу къабучIиссар... Цукун хьунссия жува вин ца законныйсса чаран лякъирча?

— Ттуща ци чаран лякъин шайссар?

— Кумаг бан нагу ва цир. Нану жува ина щар булун.

— Гьа-гьа... Ва оьккишиву канища дурксса, дуснакьрава та буккавав къакIулсса на щилла буцайсса?

— ИкIайссар мукунссагу.

— Цу икIайссар? — цIуххуна Бадрижатлул милицанал хъунама, авлия хьуну урив ягу ганал дакIний цамур зат бурив ккаккан.

— КIа БуцIукIиял АьвдулпаттахIгума ур, хьурча ина буцин хIадурну.

— Хъунасса адиминал ми ци хъярчрурарч? На хъярчру бухIин шайсса хIалданий бурав?

— ЦичIавгу хъярч бакъар, на буниялттарайра тIутIисса.

— Яр му ци хаварди?

— ВичIи диша, ци хавар бурив? — махъун биту учин сант дагъну, адимина улувкьуна. — Ина урчIра — ацIра шин дуллуну лагерьдайн Аьрасатнавун ягу Сибирлив гьан барча (вин мукун бакъа суд къабантIиссар) — вин тиву цукунсса ца бакIрайн багьавив, ци кьини дуккавив тиха сагъну занавагу хьував-къахьував къакIулссар. УрчIра-ацIра шин — му ца адиминал оьрмур. ХIайп бакъаравварч, му куццуй пар-пар тIисса, му куццуй къирият дусса ина, нухьхьавух къама кунма гьан! Ина ттун хьурча, жува ва цIана бишинтIиссар магьар. Ттун вияр ххирасса зат дунияллий къадикIантIиссар. Нагу, туну, чан-кьансса махъгу занай бухьукун, ттула кулпат мурахас бан цичIав махъун битанссарив! Ва ца бакъа ина тива буккансса ххуллу цамур бакъассар.

Ина хъяврин бувну, мукьахунмай ттухава зайлази бан ччайгу акъара. Ттул щарсса диркIуну шанна-мукьра шинни. Мукьва оьрчIгу буссар. Тти дурцумунин кIу къабизлан мюрщими лябукканнин авцIуну ивкIра. Ванияргу ххишала, ва вияр дурусну ацIния мукьра-ххюра шинал хъунасса ура. Вагу хъинну хIисавравун ласунсса затри.

Ци бави вил муштари цалсса укунсса акъа-акъар. КIива-шанма гьантлул мутталлий хъинну пикри ба: бюхъанссарив вища ттул ятинтурал нинушиву дан? Бюхъарча, я нагу, виха зий, вичIан агьантIиссара, я инагу ттучIа бикIан мива личинтIиссара. Вассалам.

— Вил багьа цал ккаккансса ласначIа вардиш хьусса ттун ина цукунна кьамул хьун? Ина ура ттул ппуксса, ура начальник. Яр вин нач къашайрив, вила душ уксса ттухь — дуснакьнахь винма хьу тIун?

— Вагь, нач циванни? Гьарцаннал цанма хъин-хъинмурди байсса. Инагу винма хъинмур бакъа мабувара.

— Яр на адимина бивтун увтсса, ина акъа бацIан къахъанай, вин хьунъяв. Ттулла къирият дуруччин, арамтал хъанних шилтагъну бурукъагай бан бакъаяв.

— Я, ми гьарзад тIайлассар. Амма паччахIлугъран вил гьунар виричушивручIату хъинну архну чIалачIиссар. Вин шива лажин кIялану личинни аьркинсса. Пикри ба.

— Пикрир: агар ина на дуснакьрава буккан бантIисса винма буцин хьурча, вил захIмат нахIакьссар!

— Хъинни. Нагу къиячи акъара. Амма на тIутIимур винма цуксса хуш бакъанугу, цаппара хIаллавагу дакIнин ци багьайрив ккакки. Гъай, балики... учин бакъассар.

Бадрижатлун кIула, ци хьурчагу, цуппа цанния кIива къахьунтIишиву, мунийн бувну, ххишала ссихIгу къадурккуна. АьвдулпаттахIлулгу, милица учIан увну, та цила камералувун гьан бувна.

Укунсса хьуна Бадрижатлул оьрмулул инт. Цукунсса хьунссияв гъи, ссут, кIи. Му ургъилмур ганил дакIния тачIав буккан тIий бакъая.

Га дуснакьрава личинссия: ганихлу бажар бусса, ххуй-ххуйсса арантал букканссия, ганий Совет властьрал цIими бишинссия. Дюхълидушгу бакъахьукун «кьянкьа бурчуйн лахъан» (кьянкьасса бурчуйнгу лавхъун, хъа байсса бивкIссар Дюхълив, ххишала щар къахьунна тIий), жагьилсса ганил дакIгу бюхъайва цIулаган.

Амма ци ласнахух, ци оьрчIахух, ци дунияллухух гьарчагу, Садикьлул аьпалул ва Аслан ХIусайннул оьттул ганил дакI цимилгу кIулаган данссия.

1965–1967 ш. ш. МахIачкъала

[1] Маччайннал дадайн-бавайн зайза учай.

[2] Райца — рельсирайнни тIутIисса.

[3]  Лаган — наган, магьузар — маузер — тупангирттал журарду.

[4] Фикьгьи — бусурманнал суд-дивандалул элмур.

[5]  Мааьн — мазрал пасихIшивруясса элмур.

[6]  Мантикь — пикри тIайлану нукун бан аьркинссарив лахьхьин буллалисса элмур — логикар.

[7] Тани совет властьрайн щура хIукумат учайсса бнвкксар.

[8] Та заманнай цIансса инсантал дуниял аьршлул (ссавнил — аьраб мазри) бугълуй дарц!уну луссар тIий бивкIссар.

[9] Осодмилица — Общество содействия милиции — тай шиннардий гьарца шяраву цивппа рязину милицанан кумагру баван ккаккан бувсса инсантал бивкIссар.

[10]  НахIия — округри (аьраб мазрай).

[11]  МахIкам а — судри, трибуналли (аьраб мазрай).

[12]  XIакьикьат — тIайламур, мяйжанну хьумур.

[13]  Аьъза — члентал.

[14]  Бадрижатлун, ина ттул душмантурая ттуянияр хъуннасса лулттурассагу ларсун, суд тайннахлу буллай ура, учинни ччисса.

[15] Мубарак — барачатма (аьраб мазрай) — революция хьуннин Лаккуй бусравну ивкIсса ца диндалул адаминайнни тIутIисса.

[16] МахIаммад идавс ивчIаи хъирив багьсса бивкIссар, тIар. Та нуххулу лаивкIун, цIанхьулий хьхьилул кюру бувну, хьулувух ххялцул чухъа лирчуссар, тIар. Шиву инсан ивкIссания, хьулуву вай затру къадикIайссия куну, хъирив багьми зана хьуссар, тIар.

[17] Xурун — хромрал бурчуйнни тIисса.

____________





© Текст — Абачара Хусеннаев
© Сетевая версия — A.U.L. 03.2011. a-u-l.narod.ru lakkumaz.narod.ru


Hosted by uCoz